Η αυταπάτη της παγκόσµιας κοινωνίας πολιτών

Το παρόν, παρότι πρωτότυπο, βασίζεται σε σχετικά πρόσφατα - αλλά και παλιότερα - δηµοσιευµένα και αδηµοσίευτα κείµενα και µελέτες του συγγραφέα Αλέξανδρου Αφουξενίδη( Κοινωνιολόγου καθηγητή στο Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήµιο) ο οποίος παραδέχεται -ως γνήσιος µεταµοντέρνος -ότι διατηρεί το δικαίωµα της αυτολογοκλοπής!!!

 ΕΙΣΑΓΩΓΗ 
Την τελευταία δεκαετία πολλές κυβερνήσεις και διεθνείς οργανισµοί ανέπτυξαν προγράµµατα
ενίσχυσης της ‘κοινωνίας των πολιτών’ µε την λογική ότι η εµβάθυνση της τελευταίας συνεισφέρει
στον εκδηµοκρατισµό και στην καλύτερη διακυβέρνηση, δηµιουργώντας ένα µεγάλο ρεύµα
προβληµατισµού και συζήτησης σε πολιτικούς και επιστηµονικούς φορείς γύρω από το νόηµά της.

Παρά τα όποια κοινά σηµεία που βρίσκουµε στις περισσότερες επιστηµονικές µελέτες (Keane 1988,
Kaviraj & Khilnani 2003, Anheier 2004, Glasius, Lewis & Seckinelgin 2004), η αµφισηµία του όρου
‘κοινωνία πολιτών’ καταδεικνύεται µέσα από εκτεταµένες διαφωνίες και πολυσχιδείς ερµηνευτικές
προσεγγίσεις (Munck, 2006).
Κατά την άποψή µας, η σχετικά πρόσφατη επαν-εµφάνιση και η ευρεία διάδοση της ιδέας της
‘κοινωνίας των πολιτών’ συµπίπτει µε τις ταχύτατες αλλαγές και αναδιοργανώσεις σε µια σειρά
διαφορετικών αλλά αλληλένδετων τοµέων όπως είναι η τεχνολογία, η εργασία, η οικονοµία, η πολιτική  και κοινωνική ζωή και τα πολιτισµικά πρότυπα. Παράλληλα, ιδιαίτερα σηµαντικό είναι το ζήτηµα της σχετικής απονοµιµοποίησης ορισµένων παραδοσιακών µορφών εξουσίας οι οποίες δεν είναι ικανές να διαδραµατίσουν το ρόλο που είχαν στο παρελθόν (έθνος-κράτος, κράτος πρόνοιας, πολιτικά κόµµατα, συνδικάτα).
Σε αυτές τις αλλαγές προστίθενται και µια σειρά σύνθετων παγκόσµιων προβληµάτωνόπως είναι οι επιπτώσεις της οικονοµικής δραστηριότητας στο περιβάλλον, ή ακόµη και οι βίαιες
συγκρούσεις και οι πόλεµοι. Το ορθολογικό µοντέλο ανάπτυξης που η παγκόσµια κοινότητα
ακολούθησε τα τελευταία πενήντα χρόνια φαίνεται αρκετά αδύναµο στην αντιµετώπιση των νέων,
ιδιαίτερα πολυσύνθετων, φαινοµένων µε άµεσα και ορατά αποτελέσµατα την όξυνση των οικονοµικών
και κοινωνικών ανισοτήτων και την διάβρωση των ατοµικών και κοινωνικών ελευθεριών

Σε παγκόσµιο επίπεδο, πολλές ερµηνείες αναφορικά µε το τι συνιστά την ‘κοινωνία πολιτών’
έχουν ως κοινή αφετηρία την σχέση κράτους-πολίτη αλλά διαφοροποιούνται ανάλογα µε τις χώρες από τις οποίες προέρχονται, την ιστορική στιγµή που προέκυψαν, την ιδεολογική τοποθέτηση και την
πολιτική κουλτούρα των κοινωνιών που τις διαµόρφωσαν.
Για παράδειγµα, στη Λατινική Αµερική η εννοιολογική σηµασία της ‘κοινωνίας των πολιτών’ αντικατοπτρίζει τον αγώνα κατά της στρατιωτικής δικτατορίας και την ευρύτερη πεποίθηση ότι η πολιτική µέσα από τους µηχανισµούς των πολιτικών κοµµάτων έχει αποτύχει.
Στη δυτική Ευρώπη οι ερµηνείες προέρχονται από τουλάχιστον τρεις κατευθύνσεις: η (νεο)φιλελεύθερη αντίληψη τονίζει τον ρόλο του εθελοντισµού και των ΜΚΟ ως
αντίβαρο στην εξάπλωση του κράτους, η σοσιαλδηµοκρατική έχει ως βασικό κριτήριο την διεύρυνση
της ‘συµµετοχικής δηµοκρατίας’ και, τέλος, η τρίτη άποψη διαµορφώθηκε ως αποτέλεσµα εναντίωσης
στην τοπική και παγκόσµια αναδιοργάνωση του κράτους και του κεφαλαίου (Αφουξενίδης &
Αλεξάκης, 2008).

Συνεπώς, παρόλη την αισιοδοξία που προβάλλεται από αρκετούς ερευνητές του ζητήµατος, οι
σύγχρονες περιγραφές της ‘κοινωνίας πολιτών’ τείνουν να ελαχιστοποιούν την σηµασία των διαφορών που υπάρχουν ανάµεσα σε χώρες, πληθυσµούς και κοινωνικές οµάδες και να µεγιστοποιούν την θεσµική οπτική.
Η αριθµητική πυκνότητα των συµµετοχικών οργανώσεων, της δικτύωσης και των
ΜΚΟ (Corry Olaf, 2006: 309) όµως, δεν σηµατοδοτεί απαραίτητα και την αυξηµένη ενδυνάµωση των
δηµοκρατικών θεσµών προς όφελος του κοινωνικού συνόλου σε παγκόσµιο επίπεδο

 H ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ ΠΑΓΚΟΣΜΙΑΣ ΚΟΙΝΩΝΙΑΣ ΠΟΛΙΤΩΝ 
Η παγκοσµιοποίηση και οι σύνθετες οικονοµικές και κοινωνικές διεργασίες, κάνουν
τους πολίτες να συνειδητοποιήσουν το ‘συλλογικό πεπρωµένο’ τους.
Στο πλαίσιο αυτής της νέας συλλογικότητας, η πολιτική των εθνικών κυβερνήσεων δεν επαρκεί˙
αναπτύσσονται, έτσι, νέοι διεθνικοί θεσµοί, που είναι απαραίτητοι για την προστασία
των δικαιωµάτων και της ευηµερίας των πολιτών.’ (Φραγκονικολόπουλος, 2007: 51).

Η κοινωνία πολιτών µε την παγκόσµια ή τοπική µορφή καταλαµβάνει τα τελευταία τουλάχιστον
δέκα και παραπάνω χρόνια ένα µεγάλο τµήµα θεωρητικών και εµπειρικών αναζητήσεων και έχει
συσχετισθεί σχεδόν µε τα πάντα: µε την δηµοκρατία, την κοινωνική µεταρύθµιση, τον πόλεµο, τα
κοινωνικά κινήµατα, ακόµη και µε την τροµοκρατία. Όµως κανείς δεν ξέρει ακριβώς τι αποτελεί την
παγκόσµια κοινωνία πολιτών, παρά µόνο ότι αυτή υπάρχει (Bartelson, 2006: 372). Θα λέγαµε ότι το
βασικό σηµείο αναφοράς των πολλών και διαφορετικών αναλύσεων πάνω σε αυτό το θέµα είναι ότι η
παγκόσµια κοινωνία πολιτών αποτελεί ενός είδους µετατόπιση από το έθνος-κράτος προς µια
κατεύθυνση όπου το τελευταίο θα αντικατασταθεί από την ‘παγκόσµια κοινωνία.’

 Τα ειδικά χαρακτηριστικά της παγκόσµιας κοινωνίας πολιτών αφορούν, σε γενικές γραµµές, τον
ειδικό ρόλο που παίζουν οι διάφοροι µη-κρατικοί φορείς (ΜΚΟ, παγκόσµια πολιτικά και άλλα
κοινωνικά και θρησκευτικά κινήµατα, κλπ) στην διαµόρφωση πολιτικών και συγκεκριµένων δράσεων
που θεωρούνταν παλιότερα ως αποκλειστική αρµοδιότητα του κράτους (Keane 2003, Kaldor, Anheier
& Glasius 2003). Υπό αυτή την έννοια οι θεωρήσεις περί παγκόσµιας κοινωνίας πολιτών δεν διαφέρουν σχεδόν σε τίποτα από τις αναλύσεις που σχετίζονται µε την τοπική κοινωνία των πολιτών. Η µοναδική  ίσως σηµαντική διαφορά, σε θεωρητικό τουλάχιστον επίπεδο, έγκειται στο ότι η παγκόσια κοινωνία  πολιτών φαίνεται να αποτελεί µια ριζική τοµή µε το παρελθόν, µε την έννοια ότι το έθνος-κράτος δεν  µπορεί να αποτελεί τον βασικό ρυθµιστικό παράγοντα της διεθνούς πολιτικής κοινότητας.

Συνεπώς η σχετική απονοµιµοποίηση του κράτους απαιτεί µια άµεση λύση στο πρόβληµα της ρύθµισης της διεθνούς πολιτικής, η οποία και προσφέρεται µέσα από την παγκόσµια κοινωνία πολιτών.   Επίσης αξίζει εδώ να αναφέρουµε ότι η βασική ιδέα της παγκόσµιας κονωνίας πολιτών παρουσιάζει δύο αρκετά ενδιαφέροντα χαρακτηριστικά: πρώτο, ενσωµατώνει και προβάλλει την ιδέα
µιας παγκόσµιας ηθικής τάξης η οποία και είναι απαραίτητη για την πρόοδο και την ανάπτυξη του
ανθρώπου και δεύτερο, προωθεί την άποψη ότι ήδη έχει δηµιουργηθεί µια παγκόσµια κοινότητα η
οποία και θα πρέπει να εκφρασθεί αποκλειστικά και µόνο µέσα από τις µορφές που παίρνει η
παγκόσµια κοινωνία πολιτών.
Και τα δύο παραπάνω χαρακτηριστικά στοιχεία που υποβόσκουν σε πάµπολλα κείµενα και αναλύσεις για το θέµα, ουσιαστικά επαναφέρουν ένα ενδιαφέρον φιλοσοφικό θέµα το οποίο αφορά την αντίληψη που διαµορφώνουµε για τον πολιτικό, πολιτισµικό και κοινωνικό περίγυρο και εάν µπορούµε να µιλήσουµε για αυτόν χρησιµοποιώντας τις ‘µεγάλες αφηγήσεις’ ή εάν χρειάζεται να κοιτάξουµε τις ειδικότερες συνθήκες που καθορίζουν το κοινωνικό γίγνεσθαι.

Με άλλα λόγια η ρητορική που χρησιµοποιείται µπορεί να συσχετισθεί µε τις θεωρίες περί κοινωνίας πολιτών από την Αναγέννηση έως και σήµερα οι οποίες συχνά έβλεπαν την ανθρώπινη ανάπτυξη ως µια  γραµµική διαδικασία προς τον ‘εκπολιτισµό’. 
 Όπως έχουµε αναφέρει και αλλού, το βασικό πρόβληµα αυτής της αφήγησης είναι ακριβώς το
ότι βασίζεται στην περίοδο του µοντερνισµού, στις θεµελιώδεις αξίες του ∆ιαφωτισµού, στην πολιτική ιδεολογία της Γαλλικής Επανάστασης και στις οικονοµικές δυνάµεις που απελευθερώθηκαν κατά τη
διάρκεια και µετά την Βιοµηχανική Επανάσταση.

 Ο µοντερνισµός έχει ως αξίωµα την πίστη στην ανθρώπινη ανάπτυξη και στο ότι ο κόσµος µπορεί και πρέπει να αλλάξει ακριβώς λόγω της ιδιότητας µας να σκεπτόµαστε ορθολογικά. Η επιστήµη του µοντερνισµού διακατέχεται από κανόνες (norms) που για µερικούς εκφράζονται µέσα από ένα είδος ‘ηθικής’ που χαρακτηρίζεται από πράγµατα όπως ‘χρησιµότητα’, ‘λογική’ και ‘εµπειρισµός’.
Κατά τον 19ο αιώνα, ‘η αναζήτηση της τελειότητας’ µε την χρήση των επιστηµονικών και τεχνολογικών µεθόδων και επιτευγµάτων, εξέφρασε ουσιαστικά την ανάγκη να βρεθεί ένα συνολικό οικονοµικό, πολιτικό και κοινωνικό σύστηµα όλων των συστηµάτων.
Αυτή η καθολική αντίληψη για την οργάνωση της κοινωνίας αφορούσε σε όλο το φάσµα των
ανθρώπινων δραστηριοτήτων. Ο ορθολογισµός εµφανίστηκε σε µια περίοδο αµφισβήτησης των µέχρι
τότε παραδοσιακών συµβολικών προτύπων. Με αυτή την έννοια ήταν η κατεξοχήν προοδευτική
αντίληψη της εποχής.

 Η βασική καινοτοµία του νέου για τότε τρόπου σκέψης ήταν ότι η ανθρωπότητα
έχει συνείδηση και βούληση. Όµως η κατασκευή µιας καθολικής θεωρίας δηµιούργησε ένα κλειστό
σύστηµα το οποίο αναγκαστικά αναφέρεται σε έναν και µοναδικό τρόπο εξήγησης του κόσµου.
Ουσιαστικά δεν επιτρέπεται καµία παρεκτροπή από αυτόν (δεν επιτρέπονται άλλοι τρόποι εξήγησης
των φαινοµένων). Το σύνολο της µοντέρνας θεωρίας βασίστηκε στην αντίληψη της αντικειµενικής
φύσης των πραγµάτων, στην λογική και στην αξία της απόδειξης ως µέσο για να φτάσουµε στην
αλήθεια (Αφουξενίδης, 2008). Σε αυτό το σηµείο θα θέλαµε να τονίσουµε ότι η σύγχρονη κοινωνική
πραγµατικότητα δεν µπορεί να ειδωθεί µέσα από το πρίσµα της µιας διαχρονικής και αποκλειστικής
αλήθειας. Η κοινωνία έχει πλέον κατακερµατισθεί και έχει αποκτήσει τέτοια ποικιλία και πολυµορφία
έτσι ώστε δεν µπορεί πλέον να εξηγηθεί µε τη χρήση των θεωρητικών σχηµάτων της νεωτερικής
περιόδου.
 Η ΣΧΕΣΗ ΜΕ ΤΟ ΕΘΝΟΣ-ΚΡΑΤΟΣ 
To δεύτερο ζήτηµα που αναφέραµε παραπάνω αφορά στο θέµα της παγκόσµιας διακυβέρνησης. Η
θεωρητική προσέγγιση για την παγκόσµια κοινωνία πολιτών ουσιαστικά θέτει το ζήτηµα πάνω στη
βάση του ότι η νέα πραγµατικότητα της αποδυνάµωσης του έθνους-κράτους και ως συνέπεια των
κυβερνήσεων, έχει σηµάνει και την απαρχή της παγκόσµιας διακυβέρνησης από την κοινωνία των
πολιτών.
Όµως µια ακόµη και διαγώνια ανάγνωση της σχετικής βιβλιογραφίας µας δείχνει ότι πολύ
σπάνια βρίσκουµε αναφορές στο πως, συγκεκριµένα, θα διαµορφωθεί αυτή ή νέα παγκόσµια
διακυβέρνηση. ∆ηλαδή πέρα από τις περιγραφές του τι κάνουν στο πεδίο δράσης οι διάφοροι
παγκόσµιοι φορείς της κοινωνίας πολιτών, δεν υπάρχει µια συστηµατική συζήτηση για το πώς θα
υποκατασταθεί ή ακόµη και αντικατασταθεί ο κλασικός ρόλος του έθνους-κράτους ως βασικός
συντελεστής και ρυθµιστής του χώρου που λέγεται παγκόσµια πολιτική διακυβέρνηση. ∆ιαβάζουµε για παράδειγµα από τον Φραγκονικολόπουλο (2007) ότι:
 ‘Οι µη κυβερνητικές οργανώσεις, παρά το γεγονός ότι δεν έχουν διεθνή νοµική 
υπόσταση, στηρίζονται στη νοµιµοποίηση που τους παρέχει η οικουµενικη 
διάσταση της δράσης τους’ (Φραγκονικολόπουλος, 2007: 54). Και επίσης ότι οι 
µη κυβερνητικοί φορείς, ‘θα έπρεπε να καλύψουν το κενό που δηµιουργείται 
ανάµεσα στην παραδοσιακή κρατοκεντρική πολιτική και τον νέο αυτό 
παγκόσµιο χώρο, συµµετέχοντας στην παγκόσµια διακυβέρνηση και 
ενθαρρύνοντας τη δηµιουργία και την ανάδειξη νέων µορφών οικουµενικής 
συνείδησης και ταύτισης’ (στο ίδιο: 55).

Με τους παραπάνω όρους, η παγκόσµια κοινωνία πολιτών νοµιµοποιείται υποθετικά και µόνο
ως ενός είδους υπερεθνικός κυβερνητικός φορέας. Όµως, θα λέγαµε ότι πρωτίστως σε εµπειρικό και
δευτερευόντως σε θεωρητικό επίπεδο η παραπάνω σκέψη δεν µπορεί να τεκµηριωθεί για µια σειρά από λόγους:
Πρώτο, η παγκόσµια κοινωνία πολιτών δεν αποτελεί ένα οµοιογενές σχήµα. Υπάρχουν πολλές
και συνήθως αντιµαχόµενες κοινωνίες πολιτών (Kaldor, 2003: 591) που δραστηριοποιούνται γύρω από πολλά και διαφορετικά ζητήµατα.
∆εύτερο, η άποψη ότι η παγκόσµια κοινωνία πολιτών σηµαίνει σχεδόν αυτόµατα και καλύτερη
διακυβέρνηση η οποία και θα ενδυναµώσει τους ανθρώπους, αποτελεί ίσως το πιο αδύναµο σηµείο
αυτών των προσεγγίσεων γιατί δεν λαµβάνονται καθόλου υπόψη οι πολύπλοκες σχέσεις δύναµης και
εξουσίας που διαδραµατίζονται σε τοπικό και σε παγκόσµιο επίπεδο.
Επίσης εµπειρικές µελέτες και µαρτυρίες συχνά υποδεικνύουν ότι οι δράσεις των φορέων της κοινωνίας των πολιτών δεν λειτουργούν πάντα προς την κατεύθυνση της δηµοκρατικότερης ανασύνθεσης του πολιτικού τοπίου.
Ένα τρίτο σηµείο αφορά τους φορείς που συγκροτούν τον αυτόνοµο χώρο της κοινωνίας
πολιτών. Πολλές µελέτες µας έχουν δείξει ότι ο ‘τρίτος τοµέας’ αν και ανεξάρτητος από τον δηµόσιο-
κρατικό αλλά και από τους αµιγώς ιδιωτικούς φορείς, είναι σε µεγάλο ποσοστό υποβοηθούµενος σε
επίπεδο χρηµατοδότησης από τα κράτη. Συνεπώς, η κοινωνία πολιτών-και πολύ περισσότερο όταν
λειτουργεί σε παγκόσµιο επίπεδο-βρίσκεται σε µια ιδιαίτερα σύνθετη σχέση αλληλεξάρτησης µε το έθνος-κράτος και είναι εξαιρετικά αµφίβολο αν µπορεί να λειτουργήσει ή ακόµη και να υπάρξει ως ξεχωριστή οντότητα χωρίς αυτό.

 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ 
Η βασική ιδέα των παραπάνω είναι ότι η παγκόσµια κοινωνία πολιτών, ελαχιστοποιεί τις πολιτικές ή
κοινωνικές συγκρούσεις και µεγιστοποιεί τα πεδία της ατοµικής και συλλογικής δράσης και ελευθερίας υποκαθιστώντας σταδιακά τα έθνη-κράτη. Θα πρέπει όµως να εξετάσουµε την έννοια της παγκόσµιας κοινωνίας πολιτών µε αναφορά σε διαφορετικές κοινωνίες που διέπονται από ποικίλες µορφές πολιτικών και κοινωνικών θεσµών. Με άλλα λόγια, ένα από τα βασικά προβλήµατα της τρέχουσας θεωρίας γύρω από το τι είναι και πως ορίζεται η τοπική και η παγκόσµια κοινωνία πολιτών, σχετίζεται µε την αδυναµία να βρεθεί ένας τρόπος να συνδεθεί µε την εµπειρική πραγµατικότητα.

Το σηµαντικότερο πρόβληµα της θεωρητικής συγκρότησης της παγκόσµιας κοινωνίας πολιτών
αφορά την σχέση µε το έθνος-κράτος. Η έννοια της ‘κοινωνίας πολιτών’ εµπεριέχει την αντίληψη ότι το κράτος είναι συνήθως καταπιεστικό και διεφθαρµένο και για αυτό το λόγο πρέπει να ελέγχεται από τους φορείς των πολιτών. Η κριτική που ασκείται από πολλές ΜΚΟ, σε σχέση µε κρατικές επιλογές και πολιτικές µπορεί να είναι σωστή αλλά πολύ συχνά δεν λαµβάνονται υπόψη ορισµένα χαρακτηριστικά του κράτους που αποτελούν σηµαντικά συστατικά στοιχεία των σύγχρονων κοινωνιών, όπως ο θεσµικός του ρόλος από την άποψη της εφαρµογής των νόµων, ή, από οικονοµική άποψη, ο ρόλος που έχει στην αναδιανοµή των εισοδηµάτων. Τέλος, η συγκροτηµένη παγκόσµια κοινωνία πολιτών δεν υπάρχει χωρίς την αναγκαία κρατική υποστήριξη, µιας και ένα µεγάλο ποσοστό των δράσεων της (πάνω από 40% σε παγκόσµιο επίπεδο), προέρχεται από κρατικές χρηµατοδοτήσεις (Salamon, Anheier et al 1999).
 Με αυτή την έννοια, η παγκόσµια κοινωνία πολιτών ενδυναµώνεται κυρίως λόγω της ύπαρξης του κράτους και δεν µπορεί να υπάρξει ανεξάρτητα ή χωρίς αυτό. Συνεπώς οι φορείς της αποτελούν ένα τµήµα της εθνικής και υπερεθνικής εξουσίας και αντλούν δύναµη από αυτήν.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 
Αφουξενίδης, Α.& Αλεξάκης, Μ. (2008), “Σηµεία των καιρών: αναζητώντας την χαµένη κοινωνία των πολιτών στη µεταµοντέρνα εποχή” στο Κονιόρδος, Σ. (επιµ) Κοινωνικό Κεφάλαιο και Κοινωνία των Πολιτών, εκδόσεις Παπαζήση (υπό έκδοση).
Αφουξενίδης, Α. (2008), “Μεταµοντέρνα Κουλτούρα: µια συζήτηση µε αναφορά στο έργο του
Jameson” στο Κονιόρδος, Σ. (επιµ) Κοινωνική Σκέψη και Νεωτερικότητα, εκδόσεις Gutenberg (υπο
έκδοση).
Anheier, H. (2004), Civil Society: Measurement, Evaluation, Policy. London: Earthscan.
Bartelson, J. (2006), “Making Sense of Global Civil Society”, European Journal of International
Relations, Vol. 12(3): 371-395.
Corry Olaf, T. (2006), “Global Civil Society and Its Discontents”, Voluntas, 17:303-324.
Φραγκονικολόπουλος, X. (2007), O Παγκόσµιος Ρόλος των Μη Κυβερνητικών Οργανώσεων, εκδόσεις Σιδέρη.
Glasius, M, Kaldor, M. & Anheier, H. (2006), Global Civil Society 2005/6. London: Sage.
Glasius, M., Lewis, D.& Seckinelgin, H. (eds) (2004), Exploring civil society: political and cultural
contexts. London: Routledge.
Kaldor, M. (2003), “The idea of global civil society”, International Affairs, 79 3: 583-593.
Kaldor, M. (2005), Global Civil Society. An Answer to War. Cambridge: Polity Press.
Kaldor, M., Anheier, H. & Glasius, M. (2003), Global Civil Society Yearbook 2003. New York: OUP.
Kaviraj, S.& Khilnani, S. (eds) (2003), Civil Society: History and Possibilities. CUP.
Keane, J. (2003), Global Civil Society? Cambridge: CUP.
Keane, J. (ed) (1988), Civil Society and the State. London: Verso.
Munck, R. (2006), “Global Civil Society: Royal Road or Slippery Path?”, Voluntas, 17: 325-332.
Salamon, L., Anheier H. et al (1999), Global Civil Society: Dimensions of the Nonprofit Sector.
Baltimore, MD: Johns Hopkins Center for Civil Society Studies.
Μπορείτε να κατεβάσετε το κείμενο εδώ:
http://www.idec.gr/iier/new/3rd%20Panhellenic%20Conference/AFOUXENIDIS-THE%20GLOBAL%20CIVIL%20SOCIETY.pdf