Σελίδες

Τρίτη 29 Απριλίου 2014

Αντρέ Γκoρζ: η έξοδος από τον καπιταλισμό έχει ήδη ξεκινήσει


Ο Αντρέ Γκορζ, δοκιμιογράφος και πολιτικός στοχαστής(Φεβρουάριος 1923 – 22 Σεπτεμβρίου, 2007), ήταν ένας από τους κυριότερους εκφραστές της ριζοσπαστικής πολιτικής οικολογίας και  ένα από τα σημαντικότερα πνεύματα των κύκλων της μεταπολεμικής αμφισβήτησης στην Ευρώπη.

Πιστεύουμε ότι πολλές από τις ιδέες που εισηγήθηκε ο Αντρέ Γκορζ πριν από 15 ή 20 χρόνια παραμένουν σήμερα στο επίκεντρο μίας οραματικής πρότασης.
Ιδιαίτερα δε, θα πρέπει να επιμείνουμε στη συμβολή του στη διαμόρφωση μίας εναλλακτικής πρότασης ως προς το καταρρέον κοινωνικό κράτος, που να υπερβαίνει τόσο τον κρατισμό και την υπεργραφειοκρατία του δεινοσαυρικού δημόσιου τομέα, όσο και τη νεοφιλελεύθερη λογική εκχώρησης των δημόσιων αγαθών στην ελεύθερη αγορά(2). 


Το ζήτημα του τέλους του καπιταλισμού είναι σήμερα πιο επίκαιρο όσο ποτέ άλλοτε. Μπαίνει με  ριζικά νέο τρόπο και επείγοντα χαραχτήρα.  Η ίδια η ανάπτυξη του τον οδήγησε στο εσωτερικό  και εξωτερικό όριο, που είναι ανίκανος να ξεπεράσει και τον κάνει ένα σύστημα που επιβιώνει με τεχνάσματα απέναντι στην κρίση των θεμελιακών του κατηγοριών: την εργασία, την αξία και το κεφάλαιο.

Η κρίση του συστήματος εκδηλώνεται τόσο σε μακροοικονομικό όσο και μικροοικονομικό επίπεδο. Εξηγείται, κατά κύριο λόγο, από την τεχνικοεπιστημονική ανατροπή η οποία προκαλεί ρήξη στην ανάπτυξη του καπιταλισμού και που οι παρενέργειες της καταστρέφουν τη βάση της εξουσίας του και την ικανότητα αναπαραγωγής του. 
Θα προσπαθήσω να αναλύσω την κρίση αυτή, πρώτα από μακροοικονομική σκοπιά [1] και στη συνέχεια μέσα από τις επιπτώσεις της στη λειτουργία και στη διοίκηση των επιχειρήσεων [2].

  Η πληροφορική και η ρομποτική δίνουν δυνατότητα παραγωγής μεγαλύτερης ποσότητας εμπορευμάτων με μικρότερη ποσότητα εργασίας. Το κόστος παραγωγής ανά μονάδα προϊόντος μειώνεται διαρκώς και η τιμή των προϊόντων ακολουθεί πτωτική τάση.  Όσο όμως πέφτει το κόστος της εργασίας ανά μονάδα προϊόντος, τόσο πρέπει να αυξηθεί και η αξία που παράγεται από τον εργάτη - η παραγωγικότητα του – έτσι που να μην ελαττωθεί το κέρδος που πρέπει να βγει. Έχουμε λοιπόν το παράδοξο φαινόμενο ότι όσο αυξάνεται η παραγωγικότητα, τόσο να πρέπει να αυξηθεί ακόμα περισσότερο, για να μη μειωθεί το σύνολο του κέρδους. Έτσι ο αγώνας δρόμου για την παραγωγικότητα επιταχύνεται, το εργατικό δυναμικό μειώνεται, η πίεση πάνω στο προσωπικό γίνεται πιο σκληρή, το ύψος και η μάζα των μισθών πέφτει. Το σύστημα εξελίσσεται προς το εσωτερικό σημείο όπου η παραγωγή και η επένδυση στην παραγωγή παύουν να είναι αρκετά κερδοφόρες.

Τα στοιχεία μαρτυρούν ότι το όριο αυτό έφτασε. Η παραγωγική συσσώρευση του παραγωγικού κεφαλαίου υποχωρεί διαρκώς. Στις Ηνωμένες Πολιτείες, τα αποθέματα σε ρευστό των 500 επιχειρήσεων του δείκτη Στάνταρντ & Πουρς είναι 631 δισεκατομμύρια· τα μισά κέρδη των αμερικανικών επιχειρήσεων βγαίνουν από δραστηριότητες στις χρηματιστικές αγορές. Στη Γαλλία, ακόμα κι όταν εκτοξεύονται  στα ύψη τα κέρδη των επιχειρήσεων του δείκτη CAC 40, οι παραγωγικές επενδύσεις δεν αυξάνονται .

Επειδή η παραγωγή είναι πια ανίκανη να αξιοποιήσει τα συσσωρευμένα κεφάλαια, αυξάνεται διαρκώς το μέρος τους που είναι σε μορφή χρηματιστικού κεφαλαίου. Σχηματίζεται μια χρηματιστική βιομηχανία, που τελειοποιεί αδιάκοπα την τέχνη να κάνει λεφτά αγοράζοντας και πουλώντας αποκλειστικά διάφορες μορφές χρήματος. Το μόνο εμπόρευμα που παράγεται από την χρηματιστική βιομηχανία, με όλο και πιο παρακινδυνευμένο και ανεξέλεγκτο τρόπο,  είναι το ίδιο το χρήμα.  

Η μάζα του κεφαλαίου που αποστραγγίζει και διαχειρίζεται, ξεπερνάει κατά πολύ το κεφάλαιο που αξιοποιείται στην πραγματική οικονομία (το σύνολο του χρηματιστικού ενεργητικού είναι 160 τρισεκατομμύρια δολάρια, τρεις έως τέσσερις φορές πάνω από το παγκόσμιο ΑΕΠ (Ακαθάριστο Εγχώριο Προϊόν). 
Η «αξία» του είναι καθαρά πλασματική: μεγάλο μέρος της βασίζεται στο δανεισμό και στην «πίστη», δηλαδή σε προβλέψεις: το χρηματιστήριο κεφαλαιοποιεί τη μελλοντική ανάπτυξη, τα μελλοντικά κέρδη των επιχειρήσεων, τη μελλοντική άνοδο των τιμών ακινήτων, τα κέρδη που μπορούν να προέλθουν από αναδιαρθρώσεις, συγχωνεύσεις, συγκεντρώσεις, κλπ. Η χρηματιστηριακή αγορά φουσκώνει με υποθετικά κεφάλαια και υπεραξίες, οι τράπεζες παρακινούν τα νοικοκυριά να αγοράζουν – μεταξύ άλλων - μετοχές και τίτλους επενδύσεων σε ακίνητα, για να επιταχύνουν την  άνοδο των αγορών και, όσο περισσότερο αυξάνεται το πλασματικό χρηματιστηριακό κεφάλαιο, τόσο περισσότερο τα νοικοκυριά δανείζονται από την τράπεζα.

Η κεφαλαιοποίηση προβλέψεων κέρδους και ανάπτυξης συντηρεί την αυξανόμενη χρέωση, τρέφει την οικονομία με πλασματικό ρευστό υπεραξιών τραπεζικής ανακύκλωσης, χαρίζει στις Ηνωμένες Πολιτείες μια «οικονομική ανάπτυξη» που βασίζεται στον εσωτερικό και εξωτερικό δανεισμό και που, μακράν όλων, αποτελεί τον κύριο μοχλό της παγκόσμιας ανάπτυξης (συμπεριλαμβανόμενης και της κινεζικής). Η πραγματική οικονομία μετατρέπεται σε παράρτημα των κερδοσκοπικών φουσκών της χρηματιστικής βιομηχανίας. Μέχρι τη στιγμή που οι φούσκες αναπόφευκτα σκάνε, οδηγούν αλυσιδωτά τις τράπεζες στην χρεοκοπία, απειλούν το παγκόσμια πιστωτικό σύστημα με κατάρρευση και την πραγματική οικονομία με βαθιά και παρατεταμένη ύφεση  (η ιαπωνική ύφεση διαρκεί δεκαπέντε χρόνια).

Άδικα κατηγορούν την κερδοσκοπία, τους φορολογικούς παραδείσους, την έλλειψη διαφάνειας, την απουσία έλεγχου στη χρηματιστική βιομηχανία (και ειδικά στα hedge funds) ή την απειλή της ύφεσης. Η κατάρρευση που κρέμεται πάνω από την παγκόσμια οικονομία δεν οφείλεται στην απουσία έλεγχου, οφείλεται στην ανικανότητα αναπαραγωγής του καπιταλισμού. 

Οι βάσεις που πάνω τους λειτουργεί και διαιωνίζεται ο καπιταλισμός, γίνονται όλο και πιο τεχνητές και ευκαιριακές. Το αίτημα να αναδιανεμηθούν μέσο της φορολόγησης οι πλασματικές υπεραξίες των φουσκών, θα επιταχύνει ακριβώς αυτό που η χρηματιστική βιομηχανία προσπαθεί να αποφύγει: την απαξίωση τεράστιων ποσών χρηματιστικού ενεργητικού και την χρεοκοπία του τραπεζικού συστήματος. Η «οικολογική αναδιάρθρωση» θα χειροτερέψει την κρίση του συστήματος. Δεν είναι δυνατό να αποφύγουμε την κλιματική καταστροφή χωρίς ριζική ρήξη με την οικονομική λογική και τις μεθόδους που μας οδηγούν προς τα κει 150 χρόνια τώρα. 

Αν η σημερινή τάση συνεχιστεί, το παγκόσμιο ΑΕΠ θα αυξηθεί από τρεις μέχρι τέσσερις φορές μέχρι το έτος 2050.  Σύμφωνα όμως με την έκθεση του Συμβουλίου του ΟΗΕ για το κλίμα, για να περιοριστεί η παγκόσμια υπερθέρμανση  το πολύ κατά 2°C , πρέπει να μειωθούν κατά 85% οι εκπομπές του διοξειδίου του άνθρακα μέχρι τότε. Πάνω από τους 2°C οι συνέπειες θα είναι ανεξέλεγκτες και μη αναστρέψιμες. Επομένως η μείωση της ανάπτυξης αποτελεί επιτακτικό όρο επιβίωσης. Προϋποθέτει όμως διαφορετική οικονομία, άλλο τρόπο ζωής, διαφορετικό πολιτισμό, άλλες κοινωνικές σχέσεις. Όσο αυτά δεν υπάρχουν, ο μόνος τρόπος που μένει για να μην επέλθει η κατάρρευση είναι ο τρόπος των αναγκαστικών περιορισμών, των ποσοστώσεων, της αυθαίρετης μεταφοράς πόρων, πρακτικών τύπου πολεμικής οικονομίας. 

Το τέλος λοιπόν του καπιταλισμού θα έρθει, με τον ένα ή τον άλλο τρόπο, πολιτισμένα ή βάρβαρα. 
Αυτό που απομένει να απαντηθεί είναι πώς θα τελειώσει και με τι ρυθμό. 
Η μορφή της βαρβαρότητας μας είναι ήδη οικεία.

 Επικρατεί στις περιοχές της Αφρικής που τις εξουσιάζουν πολέμαρχοι· πλιάτσικο των ερειπίων του εκσυγχρονισμού, σφαγές και δουλεμπόριο, με φόντο την πείνα. Πρόδρομες αφηγήσεις, οι τρεις Mad Max.

Αντίθετα, σπάνια ασχολούμαστε με τη δυνατότητα να βγούμε από τον καπιταλισμό με πολιτισμένο τρόπο. Όταν αναφέρουμε την απειλή της καταστροφής του κλίματος, αναγκαστικά οδηγούμαστε στη σκέψη ότι πρέπει να «αλλάξει η νοοτροπία», η φύση όμως αυτής της αλλαγής, οι πιθανότητες επιτυχίας της και τα εμπόδια που πρέπει να παραμεριστούν συνιστούν πρόκληση για την φαντασία. 
Η ιδέα μιας οικονομίας άλλου είδους, άλλων κοινωνικών σχέσεων, διαφορετικών τρόπων και μέσων παραγωγής, χαρακτηρίζεται ως «μη ρεαλιστική», σαν να είναι αδύνατο να ξεπεραστεί η κοινωνία του εμπορεύματος, της μισθωτής εργασίας και του χρήματος. Στην πράξη, πλήθος δείκτες που συγκλίνουν, δείχνει πως η υπέρβαση έχει πια ξεκινήσει και πως η πιθανότητα να βγούμε με πολιτισμένο τρόπο από τον καπιταλισμό εξαρτάται, πρώτα απ’ όλα, από την ικανότητα μας να διακρίνουμε τις τάσεις και τις πράξεις που προαναγγέλλουν αυτή τη δυνατότητα.

 Η επέκταση και η κυριαρχία του καπιταλισμού οφείλονται στην εξουσία που απόχτησε πάνω στην παραγωγή και στην κατανάλωση στη διάρκεια του αιώνα. Αφού πρώτα αποστέρησε τους εργάτες από τα μέσα παραγωγής τους και τα προϊόντα τους, προοδευτικά εξασφάλισε το μονοπώλιο των μέσων παραγωγής και τη δυνατότητα να καθυποτάσσει την εργασία. Με την εξειδίκευση, τη διαίρεση και την εκμηχάνιση της εργασίας, μετάτρεψε τους εργάτες των μεγάλων εργοστασιακών μονάδων σε εξαρτήματα των μεγαμηχανών του κεφαλαίου. 

Με την εξαφάνιση της εξουσίας τους πάνω στη φύση και στο σκοπό των προϊόντων, σχεδόν εξασφάλισε στο κεφάλαιο το μονοπώλιο της προσφοράς και μέσο αυτού τη δύναμη να κατευθύνει την παραγωγή και την κατανάλωση στους πιο κερδοφόρους τομείς, να διαμορφώνει τις προτιμήσεις και τις επιθυμίες των καταναλωτών και τον τρόπο που θα ικανοποιούν τις ανάγκες τους. Σ΄ αυτήν ακριβώς την εξουσία αρχίζει να προκαλεί ρωγμές η επανάσταση της πληροφορικής.

Ο αρχικός σκοπός της χρήσης της πληροφορικής ήταν η μείωση του κόστους παραγωγής. Για να μην οδηγήσει όμως η μείωση του κόστους σε αντίστοιχη πτώση της τιμής των εμπορευμάτων έπρεπε να εξαιρεθεί, στο μέτρο του δυνατού,  από τους νόμους της αγοράς. Ο τρόπος ήταν να δίνονται στα εμπορεύματα ασύγκριτα πλεονεκτήματα, χάρη στα οποία να εμφανίζονται σαν ξεχωριστά και κατά συνέπεια να παύουν να είναι απλά εμπορεύματα.

 Επομένως, η εμπορική αξία (η τιμή) των προϊόντων έπρεπε να εξαρτάται περισσότερο από τη μη μετρήσιμη άυλη ποιότητα τους, παρά από την ουσιαστική χρησιμότητα τους (αξία χρήσης). Οι άυλες ιδιότητες – το στυλ, η καινοτομία, το γόητρο της μάρκας, η σπανιότητα, η «αποκλειστικότητα» - όφειλαν να χαρίσουν στα προϊόντα θέση παρόμοια μ’ αυτήν των έργων τέχνης: θέση ενυπάρχουσας αξίας, πέρα από κάθε μέτρο που θα μπορούσε να ορίσει μια σχέση ισοδυναμίας ή μια «σωστή τιμή». 

Έπαψαν λοιπόν να είναι αληθινά εμπορεύματα. Η τιμή τους εξαρτάται από τη σπάνη τους, τη φήμη του δημιουργού τους, τη λαχτάρα εκείνου που θέλει να τα αγοράσει. Χάρη στα άυλα πλεονεκτήματα, την καινοτομία, την αποκλειστικότητα και την έλλειψη, η φίρμα παραγωγής εξασφαλίζει πρόσοδο και κατακτάει μονοπωλιακή θέση. Η πρόσοδος κρύβει, αντισταθμίζει και συχνά υπέρ-αντισταθμίζει, τη μείωση της αξίας τους που, από την οικονομική πλευρά, προκαλείται από την πτώση του κόστους παραγωγής, και στην οποία υπόκεινται σαν απλά εμπορεύματα που είναι, από την ανταλλακτική φύση τους και τη σχέση ισοδυναμίας τους. Από οικονομική λοιπόν σκοπιά η καινοτομία δε δημιουργεί αξία. Είναι μέσο για να δημιουργηθεί πρόσοδος από τη σπανιότητα και να ανεβεί η τιμή σε βάρος των ανταγωνιστικών προϊόντων. 
Το μέρος της προσόδου στην τιμή του εμπορεύματος μπορεί να είναι δέκα, είκοσι ή πενήντα φορές μεγαλύτερο από το κόστος παραγωγής του, πράγμα που ισχύει όχι μόνο για τα πολυτελή είδη, αλλά ακόμα και για τα αντικείμενα καθημερινής χρήσης, τα σπορτέξ, τα μπλουζάκια, τα κινητά τηλέφωνα, τους δίσκους, τα τζηνς κ.λπ. Όμως η πρόσοδος δεν έχει την ίδια φύση με το κέρδος: δεν αντιστοιχεί σε αύξηση της αξίας, σε υπεραξία. Ανακατανέμει την ολική μάζα της αξίας σε όφελος των επιχειρήσεων που έχουν πρόσοδο σε βάρος των υπολοίπων· δεν την αυξάνει [1].

Όταν η αύξηση της προσόδου γίνει ο στόχος που καθορίζει την πολιτική της επιχείρησης, όταν γίνει δηλαδή σπουδαιότερη κι από το κέρδος – που, όπως σημειώθηκε πιο πάνω, προσκρούει στο εσωτερικό όριο – ο ανταγωνισμός ανάμεσα στις επιχειρήσεις μεταφέρεται στην ικανότητα ταχείας παραγωγής καινοτομίας. 
Απ’ αυτήν εξαρτάται το ύψος της προσόδου, πρώτα απ’ όλα. Πασχίζουν λοιπόν να ξεπεράσουν η μια την άλλη στο λανσάρισμα νέων προϊόντων, μοντέλων ή μόδας, στην πρωτοτυπία των σχεδίων, στην επινοητικότητα της καμπάνιας μάρκετινγκ, στην «εξατομίκευση» των προϊόντων. Η γοργή απαξίωση των προϊόντων συνδυάζεται με τη μειωμένη αντοχή και την αδυναμία επισκευής και γίνεται καθοριστικός παράγοντας για την αύξηση των πωλήσεων.

 Υποχρεώνει τις επιχειρήσεις να επινοούν συνεχώς νέες ανάγκες και επιθυμίες, να δίνουν συμβολικό, κοινωνικό ή ερωτικό νόημα στα εμπορεύματα,  να διαδίδουν τη «νοοτροπία του καταναλωτισμού», ποντάροντας στην ατομικότητα, την ιδιαιτερότητα, τον ανταγωνισμό, τη ζήλια, κοντολογίς σ’ αυτό που κάποτε αποκάλεσα «αντικοινωνική κοινωνικοποίηση». Τα πάντα στο σύστημα αυτό είναι αντίθετα με την ατομική αυτονομία, τη συζήτηση για καθορισμό κοινών σκοπών και αναγκών, τη διαβούλευση για την ανάδειξη του καλύτερου τρόπου καταπολέμησης της σπατάλης, την εξοικονόμηση πόρων, τη συλλογική επεξεργασία - με την ταυτόχρονη ιδιότητα του παραγωγού και του καταναλωτή - μιας κοινής νόρμας του επαρκούς, αυτό που ο Ζακ Ντελόρ ονόμασε «φειδωλή αφθονία». 

Είναι φανερό πως η ρήξη με την τάση «μεγαλύτερη παραγωγή, μεγαλύτερη κατανάλωση» και ο αυτόνομος επανακαθορισμός του πρότυπου ζωής με στόχο να κάνουμε περισσότερα και καλύτερα με λιγότερα, προϋποθέτει τη ρήξη με τον πολιτισμό όπου δεν παράγουμε τίποτα απ’ όσα  καταναλώνουμε και δεν καταναλώνουμε τίποτα απ’ όσα παράγουμε· όπου, οι παραγωγοί διαχωρίζονται από τους καταναλωτές, κι ο καθένας είναι αντίθετος με τον εαυτό του, όντας εναλλάξ το ένα ή το άλλο· όπου, όλες οι ανάγκες μετατρέπονται σε ανάγκη απόκτησης χρήματος και οι επιθυμίες σε λαχτάρα απόκτησης ακόμη περισσότερου χρήματος· όπου, η δυνατότητα αυτοπαραγωγής και αυτοκατανάλωσης μοιάζει –  άδικα – εκτός ακτίνας δράσης και αναχρονιστικά γελοία.

Κι όμως: η «δικτατορία πάνω στις ανάγκες» χάνει τη δύναμη της. Παρά την έκρηξη των δαπανών για μάρκετινγκ και διαφήμιση, η επιρροή των επιχειρήσεων πάνω  στους καταναλωτές ξεφτίζει. Εξαιτίας του μεγάλου ειδικού βάρους του άυλου περιεχόμενου των προϊόντων, η τάση αυτοπαραγωγής ξανακερδίζει έδαφος. Το μονοπώλιο της προσφοράς ξεγλιστράει βαθμιαία από τον έλεγχο του κεφάλαιου. Όσο η γνώση, οι ιδέες,  ο σχεδιασμός και ο τρόπος παραγωγής των προϊόντων ορίζονταν σε συνάρτηση με τις μηχανές και ενσωματώνονταν σε είδη προορισμένα για συγκεκριμένη χρήση,  η ιδιωτικοποίηση και η μονοπώληση των άυλων περιεχόμενων ήσαν εύκολη υπόθεση.  Οι μηχανές και τα είδη κατοχυρώνονταν με πατέντες και το μονοπώλιο προστάτευε τη θέση του. Οι γνώσεις και οι έννοιες ήσαν ιδιόκτητες, επειδή αποτελούσαν αναπόσπαστο τμήμα των αντικείμενων που υλοποιούσαν. Ήσαν τμήμα του πάγιου κεφαλαίου.   

Όταν όμως τα άυλα περιεχόμενα παύουν να είναι αναπόσπαστα από τα προϊόντα που τα περιέχουν και από τα πρόσωπα που τα κατέχουν, τότε όλα αλλάζουν· τότε αποκτούν ύπαρξη ανεξάρτητη από την όποια ειδική χρήση και, μεταφρασμένα σε λογισμικό, αναπαράγονται σε απεριόριστο αριθμό με ελάχιστο κόστος. Τότε μπορούν να γίνουν αγαθά σε αφθονία που, χάρη στην απεριόριστη διαθεσιμότητα τους, να χάσουν κάθε αξία ανταλλαγής και να καταλήξουν στη δημόσια σφαίρα σα δωρεάν κοινό αγαθό – αρκεί να μην τα αποκλείσουν, να μην καταφέρουν να απαγορεύσουν την πρόσβαση στην απεριόριστη χρήση τους.  

Το πρόβλημα που πάνω του προσκρούει η «οικονομία της γνώσης» προέρχεται από το γεγονός ότι, στον αιώνα της πληροφορικής, η άυλη διάσταση που καθορίζει την κερδοφορία των εμπορευμάτων δεν είναι ίδια με τη φύση τους: δεν είναι ατομική ιδιοκτησία ούτε των επιχειρήσεων, ούτε των συνεργατών τους. Από την ίδια τη φύση της, δε μπορεί να γίνει ιδιωτική και, κατά συνέπεια, να μετατραπεί σε πραγματικό εμπόρευμα.  

Μπορεί μόνο να μεταμφιεστεί σε εμπόρευμα που η ατομική ιδιοκτησία ελέγχει με τεχνικά (μυστικοί κωδικοί) ή νομικά τεχνάσματα την αποκλειστική χρήση του. Ωστόσο, η μεταμφίεση δεν αλλάζει καθόλου την ουσία του σαν κοινού αγαθού: παραμένει ένα μη-εμπόρευμα, κάτι που δεν πουλιέται και στο οποίο απαγορεύουν την πρόσβαση και την ελεύθερη χρήση, επειδή είναι πάντα δυνατές, επειδή τα «παράνομα αντίγραφα», οι «απομιμήσεις» και η παράνομη χρήση το κρυφοκοιτάζουν. Ο αυτοαποκαλούμενος ιδιοκτήτης τους δε μπορεί να τα πουλήσει, δηλαδή να μεταφέρει σε άλλον την ατομική ιδιοκτησία τους, όπως θα μπορούσε να κάνει με κάποιο πραγματικό εμπόρευμα. Μπορεί μόνο να πουλήσει το δικαίωμα πρόσβασης ή χρήσης, με τη μορφή «άδειας».

Η οικονομία της γνώσης, λοιπόν, βασίζεται πάνω σε πλούτο που αποστολή έχει να είναι κοινό αγαθό, και αυτό δεν το αλλάζουν οι πατέντες και τα κοπυράιτ της επιχειρούμενης ιδιωτικοποίησης.  Η δωρεάν περιοχή εξαπλώνεται ασυγκράτητα. Η πληροφορική και το ιντερνέτ υποσκάπτουν τα θεμέλια της βασιλείας του εμπορεύματος. Κάθε τι που μπορεί να μετατραπεί σε ψηφιακή γλώσσα, να αναπαραχθεί, να μεταδοθεί χωρίς χρέωση, τείνει αναπόφευκτα να είναι κοινό αγαθό, κι όταν όλοι έχουν πρόσβαση και μπορούν να το χρησιμοποιήσουν, τότε είναι παγκόσμιο κοινό αγαθό. Οποιοσδήποτε μπορεί να αναπαράγει με τον υπολογιστή του άυλο περιεχόμενο, όπως ντιζάιν, σχέδια κατασκευής και συναρμολόγησης, χημικούς τύπους και  εξισώσεις. Να επινοήσει το στυλ και τις μορφές του. Να τυπώσει κείμενα, να γράψει δίσκους, να αναπαράγει πίνακες. Οι «δημιουργικές κοινότητες» (creative commons) διαθέτουν με άδεια (στμ. ελεύθερης) χρήσης πάνω από 200 εκατομμύρια έργα. Στη Βραζιλία, εκεί που η βιομηχανία δίσκων κυκλοφορεί 15 νέα CD το χρόνο, οι νέοι στις φαβέλες γράφουν 80 τη βδομάδα και τα διανέμουν στο δρόμο. Τα τρία τέταρτα της παραγωγής των υπολογιστών του 2004 έγιναν στις φαβέλες με ανακυκλωμένα υλικά. Η κυβέρνηση υποστηρίζει τους συνεταιρισμούς και τις ανεπίσημες ομάδες αυτοπαραγωγής και αυτοτροφοδοσίας.   

Ο Κλαούντιο Πράντο, διευθυντής του τμήματος ψηφιακής κουλτούρας του υπουργείου Πολιτισμού της Βραζιλίας, πρόσφατα είπε: «Η μισθωτή εργασία είναι είδος υπό εξαφάνιση…Λογαριάζουμε να υπερπηδήσουμε αυτή τη φρικτή φάση του 20ου  αιώνα και να περάσουμε κατ’ ευθείαν από τον 19ο στον 21ο». Η αυτοπαραγωγή υπολογιστών, για παράδειγμα, υποστηρίχτηκε επίσημα· σκοπός, «να κατακτήσουν οι χρήστες την τεχνολογία μέσα σε μια προσπάθεια κοινωνικού μετασχηματισμού». Λογικά, το επόμενο στάδιο θα είναι η αυτοπαραγωγή μέσων παραγωγής. Θα επανέλθω σ’ αυτό. Αυτό που προς το παρόν μας ενδιαφέρει, είναι ότι η κύρια παραγωγική δύναμη και η κύρια πηγή προσόδου μεταφέρονται σταδιακά στη δημόσια σφαίρα και τείνουν να προσφέρονται δωρεάν· πως η ατομική ιδιοκτησία των μέσων παραγωγής και επομένως το μονοπώλιο της προσφοράς γίνονται σταδιακά αδύνατες·  και πως, κατά συνέπεια, η εξουσία του κεφάλαιου πάνω στην κατανάλωση χαλαρώνει και η τελευταία τείνει να χειραφετηθεί από την εμπορική προσφορά. 

 Εδώ πρόκειται για μια ρήξη που υπονομεύει τη βάση του καπιταλισμού. Η πάλη ανάμεσα στο «ιδιόκτητο» και στο «ελεύθερο» λογισμικό (το αγγλικό  “free” είναι επίσης ισοδύναμο του «δωρεάν») ήταν το εναρκτήριο λάκτισμα για την κύρια σύγκρουση της εποχής μας.  Προεκτείνεται και εξαπλώνεται στην πάλη ενάντια στην εμπορευματοποίηση του πρωτογενή πλούτου, της γης, των σπόρων, του γονιδιώματος, των πολιτιστικών αγαθών, των κοινών γνώσεων και δεξιοτήτων που αποτελούν συστατικά μέρη της παιδείας της καθημερινής ζωής και προϋποθέσεις ύπαρξης της κοινωνίας. Από την έκβαση αυτής της πάλης εξαρτάται αν ο καπιταλισμός θα πάρει την πολιτισμένη ή τη βάρβαρη μορφή εξόδου.

Η έξοδος προϋποθέτει αναγκαστικά τη δική μας χειραφέτηση από την εξουσία που ασκεί το κεφάλαιο πάνω στην κατανάλωση και από το μονοπώλιο του στα μέσα παραγωγής. Σημαίνει ότι πρέπει να αποκατασταθεί η ενότητα του παραγωγικού υποκείμενου με το καταναλωτικό υποκείμενο και, άρα, να ξαναβρούμε την αυτονομία να ορίζουμε τις ανάγκες μας και τον τρόπο με τον οποίο θα τις ικανοποιούμε. 

Σ’ αυτόν τον  δρόμο, ο καπιταλισμός όρθωσε το ανυπέρβλητο εμπόδιο της φύσης των μέσων παραγωγής που χρησιμοποιεί: τα μέσα συγκροτούσαν τη μεγαμηχανή που όλοι ήσαν υπηρέτες της και που μας υπαγόρευε τους σκοπούς, τις επιδιώξεις και τη ζωή που πρέπει να κάνουμε. Η περίοδος αυτή τελειώνει.
 Τα χάιτεκ μέσα αυτοπαραγωγής κάνουν τη βιομηχανική μεγαμηχανή σχεδόν ξεπερασμένη. Ο Κλαούντιο Πράντο μιλάει για «οικειοποίηση των τεχνολογιών», επειδή όλοι μπορούν να οικειοποιηθούν το κοινό κλειδί τους, την πληροφορική. Γιατί, όπως το έθεσε ο Ιβάν Ίλιτς, «ο καθένας μπορεί εύκολα να τη χρησιμοποιήσει, όσο συχνά ή όσο αριά θέλει,… χωρίς η δική του χρήση να παραβιάζει την ελευθερία κάποιου άλλου να πράξει το ίδιο»∙ και γιατί η χρήση αυτή (πρόκειται για τα συμβιωτικά εργαλεία, κατά τον ορισμό του Ίλιτς) «ωθεί την προσωπική τελείωση» και διευρύνει την αυτονομία όλων. Συγγενικός είναι και ο ορισμός του Ηθικού Πειρατή (Ethic Hacker), που δίνει ο Πέκκα Χίμανεν: ένας τρόπος ζωής που δίνει προτεραιότητα «στις χαρές της φιλίας, του έρωτα, της ελεύθερης συνεργασίας και της προσωπικής δημιουργικότητας». 

Τα σημερινά χάιτεκ εργαλεία, αυτά που υπάρχουν και αναπτύσσονται, που γενικά είναι σαν τα περιφερειακά του υπολογιστή, δείχνουν προς την κατεύθυνση ενός μέλλοντος όπου πρακτικά κάθε τι αναγκαίο και επιθυμητό θα μπορεί να παραχθεί από κοινοτικά ή συνεταιριστικά συνεργεία· εκεί όπου οι παραγωγικές δραστηριότητες θα συνδυάζονται με τη διδασκαλία και τη μαθητεία, με την έρευνα και τον πειραματισμό, με τη δημιουργία νέων προτιμήσεων, υλικών και αισθήσεων, με την εφεύρεση νέων τρόπων και τεχνικών αγροτικής καλλιέργειας, κατασκευών, ιατρικής κ.λπ. Τα κοινοτικά συνεργεία αυτοπαραγωγής θα διασυνδέονται σε παγκόσμια κλίμακα και θα ανταλλάσσουν ή θα επεξεργάζονται από κοινού, τις εμπειρίες, τις εφευρέσεις, τις ιδέες και τις ανακαλύψεις τους. Η εργασία θα παράγει πολιτισμό και η αυτοπαραγωγή ένα κόσμο σε άνθηση. 
Δυο διαπιστώσεις συνηγορούν με αυτόν τον τρόπο ανάπτυξης. Η πρώτη είναι ότι υπάρχει πολύ μεγαλύτερη ποσότητα εξειδίκευσης, ταλέντου και δημιουργικότητας απ΄ όση μπορεί να χρησιμοποιήσει η καπιταλιστική οικονομία. Το πλεόνασμα των ανθρώπινων πόρων δε μπορεί να γίνει παραγωγικό παρά μόνο μέσα σε μια οικονομία όπου η δημιουργία πλούτου δεν υποτάσσεται στα κριτήρια κερδοφορίας. Η δεύτερη είναι ότι «η μισθωτή εργασία είναι είδος υπό εξαφάνιση».

Δε λέω ότι οι ριζικοί αυτοί μετασχηματισμοί θα πραγματοποιηθούν. Λέω μόνο πως, για πρώτη φορά, μπορούμε να θέλουμε να πραγματοποιηθούν. Τα μέσα και οι άνθρωποι που τα χρησιμοποιούν μεθοδικά υπάρχουν. Πιθανά να είναι οι Νότιο-Αμερικανοί ή οι Νότιο-Αφρικανοί που θα ξαναδημιουργήσουν, πρώτοι αυτοί,  τα συνεργεία αυτοπαραγωγής στις συνοικίες των απόκληρων των ευρωπαϊκών πόλεων, στη φαβέλα ή στην κωμόπολη της καταγωγής τους.

Αντρέ Γκορζ


Μετάφραση: Γ.Φ., Γενάρης 2012

 (Στμ. ) Ο CAC 40 είναι ο σημαντικότερος δείκτης του γαλλικού  χρηματιστήριου. Περιλαμβάνει τις 40 από τις 100 επιχειρήσεις με τη μεγαλύτερη κεφαλαιοποίηση, ανάμεσα τους όλες οι γνωστές μεγάλες τράπεζες, αυτοκινητοβιομηχανίες, βιομηχανίες αεροναυτικής, ελαστικών, χημικών, ηλεκτρισμού και αλυσίδες λιανικής πώλησης τροφίμων.

(Στμ). Η ιδέα της ενυπάρχουσας αξίας είναι παλιά. Ο Μαρξ στην Κριτική της Πολιτικής Οικονομίας αναφέρει πως ο Στιούαρτ «τη φυσική ύλη που περιέχεται μέσα σ’ ένα εμπόρευμα, π.χ. το ασήμι που περιέχεται μέσα σ’ ένα ασημένιο καλάθι, τη λέει ενυπάρχουσα αξία (intrinsic worth)  του εμπορεύματος, ενώ, τον εργάσιμο χρόνο που περιέχει, τον ονομάζει χρήσιμη αξία του (useful value)».



Επίλογος από Γ.Φ, Γενάρης 2012
Αυτό που ξεκίνησε τυχαία σαν ανάγνωση του τελευταίου κείμενου του Γκορζ, έγινε μετάφραση, συμπληρωματική παράθεση, αφορμή για σκέψεις και ένα ταξίδι στην ουτοπία.

Ο Γκορζ εμφανίστηκε «επίσημα» το 1980 με ένα βιβλίο με προκλητικό τίτλο: «Αποχαιρετισμός στο προλεταριάτο». Ήταν μια συλλογή από παλιότερα δοκίμια πάνω στον καπιταλισμό, την εργασία, την ανεργία, τον «εκφυλισμό» της εργατικής τάξης και την ανάδυση της νέας «μη τάξης» των «μη εργαζόμενων». Και αποχώρησε  μ’ ένα κείμενο που αποχαιρετάει τον καπιταλισμό.

Δεν ξέρω αν πράγματι το όριο αυτό είναι και το τελευταίο, το οριστικό, του καπιταλισμού, όπως ισχυρίζεται. Δε νομίζω ότι το κείμενο του το αποδεικνύει. Εύχομαι πάντως κι ελπίζω να είναι, για το καλό όλων μας, γιατί πραγματικά οι αντιθέσεις του εμφανίζονται σαν καταθλιπτικό εμπόδιο. 

Ερώτημα παραμένει αν ισχύει η παλιότερη θέση του Γκορζ, ότι δηλαδή η εργατική τάξη, όχι μόνο λόγω της ενσωμάτωσης της, αλλά και από την ίδια τη φύση της δεν μπορεί να αποτελέσει το ιστορικό υποκείμενο που θα αντικαταστήσει τους καπιταλιστές και ότι δεν είναι ο φορέας της ιστορικής αποστολής που λανθασμένα της αποδόθηκε.  

Απέχουμε πολύ από το σημείο της κατάργησης της αθλιότητας που ονομάζεται μισθωτή εργασία. Αντίθετα, προς το παρόν, ζούμε τον ευτελισμό της όποιας θετικής πλευράς της. Μπορεί αυτός ο "παράλληλος" κόσμος της πληροφορικής, οι νοτιοαφρικανοί και οι νοτιοαμερικανοί απόκληροι, οι χακεράδες και οι  ανυπότακτοι με τις συνεργατικές τους να σηκώσουν το βάρος της αλλαγής της κοινωνίας; Όλα αυτά είναι πολύ σημαντικά, πράγματι η πληροφορική ανοίγει διαρκώς νέους ορίζοντες. Η σκέψη του Γκορζ βέβαια πάει πιο βαθειά, βλέπει στη διεύρυνση της σφαίρας του δημόσιου, ελεύθερου, αγαθού το ροκάνισμα της ιδιοκτησίας. Αλλά μάλλον χρειάζονται και οι υπόλοιποι παράγοντες. Και χρειάζονται και όλοι όσοι έχουν τη θέληση και την ικανότητα να αμφισβητήσουν, να εναντιωθούν στο σύστημα, αλλά και να χαράξουν τη νέα προοπτική. Και χρειάζεται και ο καταλύτης. Μ' άλλα λόγια τα συστατικά της παλιάς, κλασσικής, ασίγαστης πάλης των τάξεων.

Όσοι ονειρεύονται την εξέγερση, διαβεβαιώνουν ότι είναι αναπόφευκτη, απορούν γιατί δεν έχει γίνει ακόμη, και αυτοτοποθετούνται σε αυτάρεσκες πρωτοπορίες, που, όπως εύστοχα παρατήρησε κάποιος, λογομαχούν για το φύλο των αγγέλων. Αλλά όπως πολύ σωστά συνόψισε κάπιοςς άλλος, αυτό που τώρα κυριαρχεί είναι ο άκαρπος διαπιστωτικός λόγος και η εξέγερση δεν έρχεται γιατί ο εχθρός είναι προς το παρόν διάχυτος και γι αυτό αόρατος (ναι, συμφωνώ απόλυτα, όσο κι αν όλοι χτυπιούνται  ότι «ο εχθρός είναι ο καπιταλισμός» και μάλιστα ότι ο καπιταλισμός που εννοεί ο καθένας τους είναι πιο εχθρικός από τον καπιταλισμό που εννοεί ο άλλος και τον βάφουν με όλο και πιο μελανά χρώματα, ως την απόλυτη μαυρίλα, στην απεγνωσμένη προσπάθεια τους να γίνουν πειστικοί) και γιατί δεν υπάρχουν εκείνοι που θα σηκώσουν το θεωρητικό και πρακτικό βάρος της εξέγερσης, δηλαδή οι επαναστάτες. Στο σημείο αυτό, πρέπει να κάνουμε μιαν αναγκαία παρένθεση που αφορά το βαρύ όνομα του Λένιν, που επιδεικτικά αγνοείται στις μέρες μας. Από καιρό και με βάση μια παρατήρηση φίλου στην πλατεία στο Σύνταγμα - σ' εκείνο το τεράστιο χωνευτήρι αναζήτησης της λύσης, εξαγνισμού και διαμόρφωσης συλλογικής συνείδησης - ξαναγύρισα στο «Τι να κάνουμε», με το ερώτημα αν ισχύει ακόμη. Να σημειώσω ότι ο περισσότερος «ορθόδοξος» κόσμος, όταν ρωτιέται, απαντάει με ένα ξερό «φυσικά», αλλά αν τον ρωτήσεις τι πραγματεύεται,  θα σου πει με απόλυτη βεβαιότητα «την ανατροπή του καπιταλισμού». Αυτό είναι όλο. Δεν έχουν ιδέα. Δεν χρειάζονται και τίποτα παραπάνω, οι λεπτομέρειες είναι «εκ του πονηρού», οι ταλαιπωρίες της συνείδησης δεν υπάρχουν, τα πάντα είναι λυμένα. Για τους μη ορθόδοξους, το κείμενο απλά δεν υπάρχει, είναι άχρηστο απομεινάρι του παρελθόντος, δεν αξίζει να ασχολείται κανείς μαζί του, η ζωή έχει προχωρήσει κλπ..
Σε πείσμα των στερεότυπων το κείμενο είναι ακόμη ζωντανό και επίκαιρο. Τόσος λίγος χρόνος έχει κυλήσει; Και είναι γεμάτο «φωτογραφίες» από το παρελθόν, στιγμιότυπα που θα μπορούσαν να είναι και από το παρόν, αν γίνονταν «έγχρωμα», σύγχρονα. Εκεί βρήκα λοιπόν και μια παλιά "φωτογραφία". Αντιγράφω:

«... Η τρίτη αυτή περίοδος, όπως είδαμε, προετοιμάστηκε το 1897 και διαδέχτηκε οριστικά τη δεύτερη περίοδο το 1898 (1898-;). Είναι περίοδος σύγχυσης, διάλυσης, ταλάντευσης. (...) Όμως μονάχα οι ηγέτες περιπλανιόνταν διχασμένοι και τραβούσαν προς τα πίσω: το κίνημα αυτό καθαυτό εξακολουθούσε να αναπτύσσεται και να κάνει τεράστια βήματα προς τα μπρος. Η προλεταριακή πάλη απλωνόταν σε νέα στρώματα εργατών και επεκτεινόταν σ’ όλη τη Ρωσία, επιδρώντας ταυτόχρονα έμμεσα και στο ζωντάνεμα του δημοκρατικού πνεύματος μέσα στους φοιτητές και στα άλλα στρώματα του πληθυσμού. Η συνείδηση όμως των ηγετών τα δίπλωνε μπροστά στο πλάτος και τη δύναμη της αυθόρμητης ανόδου· μέσα στους σοσιαλδημοκράτες επικρατούσε μια άλλη γενιά, η γενιά των αγωνιστών του κόμματος, που είχαν διαπαιδαγωγηθεί σχεδόν αποκλειστικά με τη «νόμιμη» μαρξιστική φιλολογία, που ήταν τόσο πιο ανεπαρκής, όσο μεγαλύτερη συνείδηση απαιτούσε απ’ αυτούς το αυθόρμητο της μάζας. Οι ηγέτες όχι μόνο έμεναν πίσω και από θεωρητική άποψη («ελευθερία κριτικής») και  από πραχτική («χειροτεχνισμός»), μα προσπαθούσαν να δικαιολογήσουν την καθυστέρησή τους με κάθε λογής μεγαλόστομα επιχειρήματα. (...)».   

Μόνο που τώρα πια δεν πρόκειται για καθυστέρηση, αλλά για συνθηκολόγηση. Τι κι αν αυτός  χτυπιότανε "να τελειώνει με την τρίτη περίοδο". Εδώ μοιάζει σα να μην θέλουν να το κουνήσουν από κει. Δεν διακινδυνεύουν τίποτα. Ο χρόνος μοιάζει να έχει γι αυτούς σταματήσει.

Από την άλλη πλευρά, όσοι ονειρεύονται ήρεμες και συναινετικές λύσεις βλέπουν τα όνειρά τους να ψαλιδίζονται. Η έκταση  και η ταχύτητα της απαλλοτρίωσης της όποιας περιουσίας-τους τούς προκαλεί απελπισία. Στα μυαλά τους αιωρείται μια απορία και μια ερώτηση: Είναι δυνατόν να υπολογίζουν οι λεγόμενοι δανειστές ότι τα χρέη μπορούν να πληρωθούν, ότι οι πλασματικές αξίες της φούσκας μπορούν να ξαναγίνουν πραγματικές αξίες; Πότε θα σταματήσει ο παραλογισμός; Φυσικά αντί για απάντηση παίρνουν νέες στερήσεις, αλλά επειδή πιστεύουν ή έμαθαν να πιστεύουν ότι ζουν στο "τελειότερο σύστημα όλων", στο μόνο "αυτορρυθμιζόμενο", κι ότι απλά πέσανε σε κακή εποχή, συνεχίζουν να ελπίζουν ότι ο καγκελάριος της Γαλαξιακής Αυτοκρατορίας  κι οι άρχοντες του κόσμου κάποτε θα λογικευτούν.          

Πάντως, για να γυρίσουμε και σε μια αισιόδοξη πλευρά, η θέση για την εξάπλωση της γνώσης, για τα θαύματα που μπορεί να κάνει ο κόσμος της πληροφορικής και για την συλλογική ιδιοκτησία της γνώσης, επαληθεύεται καθημερινά. Ένας παράλληλος και μη ιδιόκτητος χώρος έχει δημιουργηθεί, ζει πλάι στον ιδιόκτητο και τον αμφισβητεί. «Η δωρεάν περιοχή απλώνεται ασυγκράτητα». Η είδηση για τη συλλογική λύση του προβλήματος της αναδίπλωσης της πρωτεΐνης αποτελεί μια ακόμη επιβεβαίωση[1].  Αλλά δεν περιμένω ότι αυτός ο παράλληλος κόσμος που έχει διαλέξει το αυτόνομο αντάρτικο της μη συμμετοχής στο σύστημα θα συγκρουστεί μετωπικά με τον επίσημο κόσμο. Πολύ ωραία ταινία το V for vendetta, πολύ ωραία και η μάσκα, αλλά δε φτάνουν. Έστω κι έτσι πάντως είναι μια ωραία ανάσα.
Η τελευταία φράση του, επιφυλακτική αλλά και αισιόδοξη, είναι παράθυρο στην ουτοπία: "Δε λέω ότι οι ριζικοί αυτοί μετασχηματισμοί θα πραγματοποιηθούν. Λέω μόνο πως, για πρώτη φορά, μπορούμε να θέλουμε να γίνουν".
Αυτά για τις προηγμένες βιομηχανικά χώρες, την καρδιά του συστήματος. Σε μας φαντάζουν μακρινά.  Η χώρα μας έγινε η πρώτη αποικία νέου τύπου. Άλλη μια δόξα δίπλα στα κλέη του παρελθόντος. Αν η οικολογία και η νέα κοινωνία μοιάζουν, όπως λέει ο Γκορζ, να προκαλούν τη φαντασία, σε μας κάθε ιδέα, όχι μόνο για ουτοπία αλλά και για στοιχειωδώς αξιοπρεπή ζωή, μοιάζει «μη ρεαλιστική». 
Πάλι μας έλαχε βαρύ φορτίο και δύσκολο καθήκον.

Αναδημοσίευση από tarzanapalos.blogspot.gr

Δημοσιεύθηκε αρχικά στο περιοδικό Ecorev, στο τεύχος 28 και από  τη σύνταξη του περιοδικού γράφουν:Ο Αντρέ Γκορζ ολοκλήρωσε το κείμενο στις 17/9/2007. Είναι αναθεωρημένη και βελτιωμένη έκδοση του κείμενου που έγραψε για το μανιφέστο της Ουτοπίας. Άλλαξε τίτλο για την ενότητα του περιοδικού "Η εργασία στο τέλος του καπιταλισμού". Τυπώθηκε αργότερα, μετά τον θάνατο του, στο βιβλίο του με τίτλο  "Το τέλος του καπιταλισμού έχει πια αρχίσει".
(2) Εδώ:http://www.ardin.gr/?q=node/2580 εισαγωγή και βιβλιογραφία


Κυριακή 27 Απριλίου 2014

Ας διαβάσουμε ξανά τον σ.Ενρίκο...




Ενρίκο Μπερλινγκουέρ (1922 - 11 Ιουνίου 1984)

Του Θανάση Γιαλκέτση, από την Ελευθεροτυπία στις 19/06/2004
Ο κόσμος έχει αλλάξει πολύ στα είκοσι χρόνια που μας χωρίζουν από το θάνατό του. Μοιάζει σαν να ζούμε σε μιαν άλλη ιστορική εποχή.
Γιατί πρέπει να θυμόμαστε τον Ενρίκο Μπερλινγκουέρ;
Αξίζει, ωστόσο, να θυμόμαστε τον Μπερλινγκουέρ, πρώτα απ’ όλα γιατί ενσάρκωνε ένα υπόδειγμα ηθικο-πολιτικής δράσης που σήμερα τείνει να εκλείψει. Ο Μπερλινγκουέρ υπήρξε ένας ηγέτης που επιδίωξε μια βαθιά ανανέωση της κομμουνιστικής παράδοσης και προχώρησε σε ρήξεις και αναθεωρήσεις.
Ηταν επικεφαλής ενός κόμματος που ξεχώριζε όχι μόνο για τη μεγάλη του δύναμη (το μεγαλύτερο ΚΚ στην ευρωπαϊκή Δύση) αλλά και για την ετεροδοξία του μέσα στο διεθνές πολιτικό πανόραμα.
Από τον Γκράμσι ο Μπερλινγκουέρ είχε κληρονομήσει μια κριτική σκέψη που τον προστάτευε από την απλοϊκή πίστη σε δόγματα. Από τον Γκράμσι είχε διδαχθεί επίσης να αντιλαμβάνεται την πολιτική ως «ηθική και διανοητική μεταρρύθμιση» που αποβλέπει στην απελευθέρωση του ανθρώπου.

Η γκραμσιανή ιδέα της ηγεμονίας καθόρισε εξάλλου και την ιστορική πρωτοτυπία και ιδιαιτερότητα του ιταλικού κομμουνισμού. Με άλλα λόγια, η πολιτική του ΙΚΚ δεν βασιζόταν στην ιδέα της κατάκτησης της κρατικής εξουσίας ως προϋπόθεση για την αλλαγή της κοινωνίας, αλλά αντίθετα στηριζόταν σε μια πολιτική μεταρρυθμίσεων και συμμαχιών που τροποποιούσε βαθμιαία τους συσχετισμούς δύναμης μέσα στην κοινωνία, τείνοντας μέσα από αυτόν το δρόμο και προς τη διακυβέρνηση του κράτους.

Ο Μπερλινγκουέρ είχε συνειδητοποιήσει την ηθική και πολιτική χρεοκοπία του σοβιετικού μοντέλου και την ανάγκη ανανέωσης του σοσιαλισμού. Το σοσιαλιστικό ιδεώδες αντλεί τη δύναμή του και την ακτινοβολία του από το γεγονός ότι προτείνεται ως πηγή μιας διαδικασίας χειραφέτησης και
απελευθέρωσης των υποκειμένων. Το σοβιετικό μοντέλο όμως συγκροτήθηκε σαν ένα σύστημα στο οποίο η εξουσία απόφασης συγκεντρώθηκε σε ένα και μοναδικό πολιτικό υποκείμενο (το κόμμα-κράτος), το οποίο κατέπνιγε τις ελευθερίες και τα δικαιώματα των πολιτών.

Η ιδεολογία και η πράξη πάνω στις οποίες στηρίχθηκαν τα καθεστώτα του «υπαρκτού σοσιαλισμού» διέστρεφαν βάναυσα το νόημα του σοσιαλιστικού ιδεώδους. Ο «σοσιαλισμός» δεν ήταν πλέον μια διαδικασία μέσα από την οποία εκδηλώνεται μια νέα ικανότητα των ανθρώπων να θεμελιώνουν σχέσεις συνεργασίας και να απελευθερώνονται από τους άδικους καταναγκασμούς που χαρακτηρίζουν την καπιταλιστική κοινωνία.
Εμφανιζόταν, αντίθετα, σαν ένα λεπτομερώς προσχεδιασμένο μοντέλο, προς το οποίο τα κοινωνικά υποκείμενα όφειλαν να συμμορφωθούν προσαρμόζοντας καταναγκαστικά τις συμπεριφορές τους.

Εγραφε χαρακτηριστικά ο Μπερλινγκουέρ: «Εχει επέλθει μια ανατροπή της θεμελιώδους φιλοσοφικής ανανέωσης του Μαρξ: της κριτικής του στην ιδεολογία. Σε πρώτο επίπεδο, αντί για την πραγματικότητα, για την πράξη που μετασχηματίζει και δημιουργεί νέα γεγονότα και νέες ιδέες, τοποθετήθηκε η ιδεολογία και μάλιστα ένα είδος ιδεολογικού “πιστεύω”, όπως είναι ο λεγόμενος μαρξισμός-λενινισμός, νοούμενος ως αποστεωμένο δογματικό σώμα αληθειών σχεδόν μεταφυσικού τύπου και ως ένα σύνολο διατυπώσεων που θα έπρεπε να δικαιολογούν και να εγγυώνται ένα οικουμενικά έγκυρο μοντέλο, προς το οποίο οφείλουν να συμμορφωθούν οι διάφορες πραγματικότητες και τα κοινωνικά υποκείμενα».
Ο Μπερλινγκουέρ διακήρυξε ότι η δημοκρατία είναι μια οικουμενική αξία. Η πολιτική δημοκρατία δεν είναι απλώς ένα μέσο στην πάλη για το σοσιαλισμό, αλλά είναι ένας σκοπός, μια αξία καθεαυτή, που έχει διαρκή και οικουμενική εγκυρότητα. Η μετάβαση στο σοσιαλισμό γινόταν πλέον αντιληπτή ως μία διαδικασία επέκτασης και εμβάθυνσης της δημοκρατίας.

Ο ίδιος ο σοσιαλισμός θα ήταν δημοκρατικός, θα στηριζόταν στις αξίες και τους κανόνες της πολιτικής δημοκρατίας και θα εξέφραζε ένα ανώτερο επίπεδο της ανθρώπινης ελευθερίας.

Αν σήμερα όλα αυτά φαίνονται απλές και κοινές παραδοχές για την ανανεωτική Αριστερά, στον καιρό του Μπερλινγκουέρ αντιπροσώπευαν μια ριζική αμφισβήτηση ενός ολόκληρου τρόπου σκέψης, ενός υποδείγματος πολιτικής κουλτούρας που χαρακτήριζε την κομμουνιστική παράδοση.

Μια άλλη σημαντική πρωτοβουλία του Μπερλινγκουέρ ήταν το ότι έθεσε το «ηθικό ζήτημα» όχι μόνον ως επιταγή καταπολέμησης της διαφθοράς αλλά ως μέγα πολιτικό ζήτημα, ως κεντρικό θέμα για την ανανέωση της πολιτικής. Ο Μπερλινγκουέρ άσκησε αυστηρή κριτική στο σύστημα εξουσίας που βασίζεται στην κατοχή του κράτους από τα κόμματα. Και υπογράμμισε ότι, όταν η επιδίωξη της εξουσίας γίνεται αυτοσκοπός, η πολιτική εκφυλίζεται και παρακμάζει και τα κόμματα μετατρέπονται σε μηχανές εξουσίας που δεν υπηρετούν το κοινό καλό, αλλά ιδιοτελείς βλέψεις και ιδιωτικά συμφέροντα.
Αναδημοσίευση από (εδώ)


Άλλη συνέντευξη
 Η ηθική διάσταση στην κρίση της πολιτικής
Οι  επισημάνσεις του Ενρίκο Μπερλινγκουέρ, για την πολιτική κρίση  σε μια ιστορική συνέντευξη που δόθηκε στον Εουτζένιο Σκάλφαρι της εφημερίδας "Ρεπούμπλικα" στις 28 Ιουλίου 1981 και μοιάζει σαν να δόθηκε χθες.
Μεταφρασμένη στα Ελληνικά από τον Στάθη Λουκά, δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα "Αυγή" (στις 02/04/2010).

Η καπηλεία του κράτους από τα κόμματα
«…Τα σημερινά κόμματα είναι πάνω απ’ όλα μηχανές εξουσίας και πελατειακών σχέσεων: Τα χαρακτηρίζει ελλιπής και αλλοιωμένη γνώση της ζωής και των προβλημάτων της κοινωνίας και του κόσμου, διαθέτουν λιγοστές ιδέες, λειψά ή ασαφή ιδανικά και προγράμματα και στερούνται παντελώς αισθημάτων και κοινωνικο-πολιτικού πάθους. Διαχειρίζονται συμφέροντα, ποικίλα, αντιφατικά, αμφίβολα κάποτε, πάντως χωρίς την παραμικρή σχέση με τις απαιτήσεις και τις αναδυόμενες ανάγκες των ανθρώπων, ή, πάλι, τις διαστρεβλώνουν χωρίς να επιδιώκεται το κοινό καλό. 
Η ίδια η οργανωτική δομή τους προσαρμόστηκε σ’αυτό το μοντέλο, και δεν είναι πια οργανωτές του λαού, σχηματισμοί που προωθούν την πολιτικο-κοινωνική ωριμότητα και πρωτοβουλία: είναι μάλλον ομοσπονδίες ρευμάτων, που αποπνέουν καμαρίλα, καθένα με αρχηγό, υπαρχηγό κ.λπ...

Τα κόμματα έχουν καταλάβει το κράτος και τους θεσμούς του, ξεκινώντας από την κυβέρνηση. Έχουν καταλάβει τους Οργανισμούς Τοπικής Αυτοδιοίκησης, τους οργανισμούς προνοίας, το Πανεπιστήμιο, τη Ραδιοτηλεόραση, κάποιες μεγάλες εφημερίδες...
Εντέλει, όλα έχουν πια διαμοιρασθεί, ή θα ήθελαν να τα διαμοιράσουν. Η κατάσταση είναι δραματική. Οτιδήποτε καλούνται να διαχειριστούν ή να διεκπεραιώσουν οι ποικίλοι θεσμοί και οι σημερινοί διοικητές τους, αντιμετωπίζεται κυρίως σε συνάρτηση με τα συμφέροντα του κόμματος ή του ρεύματος ή της φατρίας η οποία διεκδικεί το αξίωμα.
Ένα τραπεζικό δάνειο παραχωρείται αν εξυπηρετεί αυτόν τον σκοπό, αν είναι επωφελές και καλλιεργεί τις πελατειακές σχέσεις. Μια διοικητική έγκριση δίνεται, μια εργολαβία
κατακυρώνεται, μια πανεπιστημιακή έδρα εκχωρείται, ένας εργαστηριακός εξοπλισμός χρηματοδοτείται, εάν οι ευεργετούμενοι κάνουν δήλωση πίστης στο κόμμα που τους εξασφαλίζει αυτά τα οφέλη, ακόμα και όταν απλώς δικαιούνται τη θέση, την αναγνώριση, την έγκριση...

Κατά τη γνώμη μου, πολλοί Ιταλοί κατανοούν αυτήν την καπηλεία του κράτους, τις καταπιέσεις, τα ρουσφέτια, τις διακρίσεις. Αλλά αρκετοί απ’ αυτούς τελούν υπό καθεστώς εκβιασμού. Εξασφάλισαν ωφελήματα (που ίσως τα δικαιούνταν κιόλας, αλλά που τα εξασφάλισαν μόνο δια μέσου των κομμάτων και των ρευμάτων τους) και είτε ελπίζουν να ωφεληθούν κι άλλο είτε φοβούνται πως δεν θα ωφελούνται πια ...

Λοιπόν: Πρώτον, εμείς θέλουμε να πάψουν τα κόμματα να καταλαμβάνουν το κράτος. Τα κόμματα πρέπει, όπως λέει το Σύνταγμά μας, να συμβάλλουν στη δημιουργία της πολιτικής βούλησης του έθνους. Κι αυτό μπορεί να το κάνουν όχι καταλαμβάνοντας όλο και μεγαλύτερα κομμάτια του κράτους, όλο και περισσότερα κέντρα εξουσίας σε κάθε χώρο, αλλά ερμηνεύοντας τα μεγάλα ρεύματα θεώρησης των πραγμάτων, οργανώνοντας τις ευγενείς επιδιώξεις του λαού, ελέγχοντας δημοκρατικά τις ενέργειες των θεσμών. Αυτός είναι ο πρώτος λόγος για τον οποίο εμείς διαφέρουμε...
Να καταπολεμηθούν τα προνόμια, να προστατευθούν οι αδύναμοι
Εμείς σκεπτόμαστε ότι τα προνόμια πρέπει να καταπολεμηθούν και να καταργηθούν όπου κι αν φωλιάζουν, ότι οι φτωχοί και οι περιθωριοποιημένοι, οι μη προνομιούχοι, πρέπει να προστατευθούν και να τους δοθεί φωνή και συγκεκριμένη δυνατότητα να μετρούν περισσότερο στις αποφάσεις, για να αλλάξουν την κατάστασή τους. Ότι ορισμένες ανθρώπινες και κοινωνικές ανάγκες, που σήμερα αγνοούνται, πρέπει να ικανοποιηθούν κατά προτεραιότητα σε σχέση με άλλες· ότι ο επαγγελματισμός και η αξιοσύνη πρέπει να επιβραβεύονται, ότι πρέπει να είναι εξασφαλισμένη η συμμετοχή κάθε πολίτη - άντρα ή γυναίκας - στα δημόσια πράγματα.

Αναγκαία η υπέρβαση του καπιταλισμού
Κανένα από τα κυβερνητικά κόμματα δεν τα έκανε αυτά. Εμείς οι κομμουνιστές έχουμε εξήντα χρόνια στις πλάτες μας και αποδείξαμε ότι αυτά τα επιδιώκαμε και τα κάναμε με σοβαρότητα. 
Στη φυλακή με τους εργάτες ήμαστε εμείς, στα βουνά με τους αντάρτες ήμαστε εμείς, στις λαϊκές συνοικίες με τους ανέργους ήμαστε εμείς, με τις γυναίκες, με το περιθωριοποιημένο προλεταριάτο, με τους νέους ήμαστε εμείς, σε ορισμένους δήμους και ορισμένες περιφέρειες, που διακυβερνήθηκαν έντιμα, ήμαστε εμείς. Υπήρχαν και άλλοι, αλλά κυρίως εμείς.
Kαι ας περάσουμε στο τρίτο σημείο στο οποίο διαφέρουμε: Εμείς σκεπτόμαστε ότι ο τύπος της οικονομικής και κοινωνικής καπιταλιστικής ανάπτυξης είναι αιτία μεγάλων στρεβλώσεων, ανυπολόγιστων δαπανών και κοινωνικών ανισοτήτων, τεράστιας σπατάλης πλούτου. Δεν θέλουμε να ακολουθήσουμε τα μοντέλα του σοσιαλισμού που πραγματοποιήθηκαν μέχρι τώρα, απορρίπτουμε τον κεντρικό προγραμματισμό της οικονομίας, νομίζουμε ότι η αγορά μπορεί να έχει
ουσιαστικό ρόλο, ότι η ατομική πρωτοβουλία είναι αναντικατάστατη, ότι η ιδιωτική επιχείρηση έχει δικό της χώρο και ότι μπορεί να διατηρήσει δικό της, σημαντικό ρόλο.
 Όμως είμαστε πεπεισμένοι ότι όλες αυτές οι πραγματικότητες δεν λειτουργούν πια μέσα στις καπιταλιστικές μορφές...

Και είμαστε πεπεισμένοι επίσης ότι πρέπει και μπορεί να γίνει συζήτηση για τον τρόπο υπέρβασης του καπιταλισμού ως μηχανισμού και συστήματος, μια κι αυτός, σήμερα, δημιουργεί όλο και μεγαλύτερες μάζες ανέργων, περιθωριοποιημένων, ανθρώπων υπό καθεστώς εκμετάλλευσης. Κι αυτή είναι, κατά βάσιν, η αιτία, όχι μόνο της σημερινής οικονομικής κρίσης, αλλά και των φαινομένων βαρβαρότητας, της διάδοσης των ναρκωτικών, της άρνησης της εργασίας, της δυσπιστίας, της πλήξης, της απελπισίας.

Είναι έγκλημα να έχει κανείς αυτές τις ιδέες; Οι σοσιαλδημοκράτες “ξέχασαν” τους υποπρολετάριους και τους μη συνδικαλισμένους (σημ. του μεταφραστή: Απαντώντας εδώ στον ισχυρισμό του Σκάλφαρι ότι δεν υπάρχει διαφορά με όσα σκέπτεται ένας πεπεισμένος Ευρωπαίος σοσιαλδημοκράτης, ο Ε. Μ. συνεχίζει:)
Υπάρχει ουσιαστική διαφορά. Η σοσιαλδημοκρατία (μιλάω, βέβαια, για τη σοβαρή σοσιαλδημοκρατία) πάντοτε μεριμνούσε ιδιαίτερα για τους εργάτες, για τους συνδικαλισμένους εργαζόμενους, και λίγο ή καθόλου για τους περιθωριακούς, τους υποπρολετάριους, τις γυναίκες. Πράγματι, τώρα που εξαντλήθηκαν τα παλιά όρια της καπιταλιστικής ανάπτυξης, τα οποία επέτρεπαν τη σοσιαλδημοκρατική πολιτική, τώρα που σε όλη την καπιταλιστική Δύση τα προβλήματα τα οποία προηγουμένως υπενθύμιζα εξερράγησαν, υπάρχουν σημεία κρίσης στον αγγλικό εργατισμό και στη γερμανική σοσιαλδημοκρατία. Ακριβώς γιατί τα σοσιαλδημοκρατικά κόμματα βρίσκονται μπροστά σε προβλήματα άγνωστα μέχρι τώρα ή που τα είχαν αγνοήσει...

Η ηθική διάσταση της κρίσης της πολιτικής δεν εξαντλείται στο γεγονός ότι, επειδή υπάρχουν κλέφτες, διεφθαρμένοι, καταχραστές στις υψηλές σφαίρες της πολιτικής και της δημόσιας διοίκησης, πρέπει να ξεσκεπαστούν, να καταγγελθούν και να πάνε φυλακή.
 Η ηθική διάσταση της κρίσης της πολιτικής, στην Ιταλία, σήμερα, είναι αδιαχώριστη από την κατάληψη του κράτους εκ μέρους των κυβερνητικών κομμάτων και των ρευμάτων τους, είναι αδιαχώριστη από τον πόλεμο μεταξύ διαφόρων ομάδων, είναι αδιαχώριστη από την τρέχουσα αντίληψη για την πολιτική και τις μεθόδους διακυβέρνησης, που απλώς πρέπει να εγκαταλειφθούν και να ξεπεραστούν. Να γιατί λέω ότι η ηθική διάσταση της κρίσης της πολιτικής βρίσκεται στο κέντρο του ιταλικού προβλήματος. 

Να γιατί τα άλλα κόμματα μπορούν να αποδείξουν ότι είναι δυνάμεις ανανέωσης μόνο αν αποκαλύψουν πλήρως την ηθική κρίση, φθάνοντας μέχρι τα πολιτικά αίτια της.
 Εκείνο που πρέπει να μας ενδιαφέρει στ’ αλήθεια είναι η τύχη της χώρας. Αν συνεχίσουμε μ’ αυτό τον τρόπο, υπάρχει κίνδυνος η δημοκρατία να περιοριστεί, αντί να απλωθεί και να αναπτυχθεί· να βουλιάξει στο τέλμα...

Υπέρ της εγκράτειας, κατά του άκρατου ατομικού καταναλωτισμού
Εμείς ήδη από το 1977 υποστηρίξαμε ότι ο άκρατος ατομικός καταναλωτισμός παράγει μόνο διασπάθιση πλούτου και στρεβλώσεις της παραγωγής, αλλά, πέραν αυτών, και δυσφορία, αποπροσανατολισμό, δυστυχία. Υποστηρίζουμε επίσης ότι - καθώς η απόσταση, εντός των βιομηχανικών χωρών, ανάμεσα σε ζώνες ανεπτυγμένες και καθυστερημένες μεγάλωνε, και παράλληλα, οι πρώην αποικίες αφυπνίζονταν, εξελίσσονταν και ανεξαρτητοποιούνταν - η οικονομική κατάσταση στις εν λόγω βιομηχανικές χώρες δεν εξασφάλιζε πια την οικονομική και κοινωνική ανάπτυξη, διατηρούσε τον «πολιτισμό της κατανάλωσης», με όλες τις εγγενείς επιβλαβείς επιπτώσεις, ακόμα και ηθικές. Η διάδοση των ναρκωτικών στους νέους, λόγου χάρη, είναι ένα από τα σοβαρά σημάδια αυτών των επιπτώσεων, και στην πραγματικότητα, κανείς δεν αναλαμβάνει την ευθύνη… Μιλούσαμε όμως περί αυστηρής εγκράτειας.
Είμαστε οι μόνοι που υπογραμμίσαμε την ανάγκη να καταπολεμήσουμε τις σπατάλες, να εξοικονομήσουμε πόρους, να περιορίσουμε την περιττή ιδιωτική κατανάλωση, να επιβραδύνουμε τη διεστραμμένη δυναμική των δημοσίων δαπανών, να δημιουργήσουμε καινούργιες πηγές πλούτου και καινούργιες πηγές εργασίας. Είπαμε ότι ακόμα και οι εργαζόμενοι θα έπρεπε να συμβάλουν, από τη μεριά τους, σ’ αυτή τη μεγάλη προσπάθεια αναπροσανατολισμού της οικονομίας. Είπαμε επίσης ότι όλες οι θυσίες έπρεπε να γίνουν υπό τον όρο αυστηρής ισότητας κι ο στόχος να είναι να δοθεί το έναυσμα για ένα διαφορετικό πρότυπο ανάπτυξης και για διαφορετικούς τρόπους ζωής (πιο φειδωλούς και πιο ανθρώπινους). Αυτός υπήρξε ο δικός μας τρόπος να τοποθετήσουμε το
πρόβλημα της αυστηρής εγκράτειας και του ταυτόχρονου αγώνα κατά του πληθωρισμού και της ύφεσης, δηλαδή της ανεργίας. Αποσαφηνίσαμε και αναπτύξαμε τις θέσεις μας αυτές στο ΧV Συνέδριό μας, τον Μάρτιο του 1979. 
Δεν εισακουστήκαμε...
Πρέπει να αντιμετωπίσουμε και το κόστος της εργασίας, και να το συγκρατήσουμε εν συνόλω, επεμβαίνοντας κυρίως όσον αφορά στην αύξηση της παραγωγικότητας.
Θέλω όμως να υπογραμμίσω ότι όταν ζητάς θυσίες από τη χώρα και τις ζητάς πρώτ’ απ’ όλα - όπως συνήθως - από τους εργαζόμενους, ενώ έχουμε πίσω μας ένα πρόβλημα σαν την P2 (σ.: παράνομη μασονική στοά), είναι πολύ δύσκολο να εισακουστείς και να γίνεις πιστευτός. Όταν ζητούνται θυσίες από τον κόσμο της εργασίας χρειάζεται ευρεία συναίνεση, υψηλή πολιτική αξιοπιστία και ικανότητα να παταχθούν υπερβολικά και απαράδεκτα προνόμια. 
Εάν αυτά τα στοιχεία δεν υπάρχουν, το εγχείρημα δεν θα έχει αίσιο τέλος, θα αποτύχει. Σημειώσεις του μεταφραστή Σ.Λ.
"Λόγω έλλειψης χώρου έχουν αφαιρεθεί οι ερωτήσεις τού Ε. Σκάλφαρι. Έγινε προσπάθεια το κείμενο να διατηρήσει τη λογική του συνέχεια, χωρίς παρεμβάσεις και με ελάχιστες αφαιρέσεις, που αφορούσαν θέματα δευτερεύοντα σε σχέση με τα κυρίαρχα, τα οποία είναι: Η ηθική διάσταση της κρίσης της πολιτικής, η εγκρατής, έλλογη διαχείριση των πόρων και η ανάγκη να κατανοηθεί και να μεθοδευτεί διαφορετικά η «ανάπτυξη». 
Αυτή η προβληματική έχει σχέση και με τη συζήτηση που γίνεται - όσο και όπως γίνεται - και στη χώρα μας και εντός του ΣΥΝ/ΣΥΡΙΖΑ (ο Σ.Λ. αναφέρεται στο 2010). 
Μερικά από τα προβλήματα που ο Μπερλινγκουέρ διείδε, εδώ και τριάντα σχεδόν χρόνια, σήμερα ανακύπτουν πιεστικά: Οι κοσμοϊστορικές αλλαγές τα ανέδειξαν. 
Ίσως έχει δίκιο λοιπόν ο Πιέτρο Ινγκράο: «Ο Μπερλινγκουέρ είχε το μεγάλο προτέρημα να κατανοήσει βαθιά το κομβικό σημείο, το πρόβλημα προοπτικής που είχαμε μπροστά μας» (P. Sansonetti, Ti ricordi Berlinguer, «Unita», 2004). Και η πρόκληση για μας είναι να αναδεχτούμε, να αξιοποιήσουμε και να υπερβούμε αυτήν την παρακαταθήκη -  κι όχι να επιστρέψουμε στους Έλληνες επίγονους του Μπορντίγκα.
Στάθης Λουκάς

Ολόκληρη η  συνέντευξη του Μπερλινγκουέρ στον Σκάλφαρι (σε Ιταλική γλώσσα) στην ιστοσελίδα Enrico Berlinguer:   Partiti sono diventati macchine dipotere
Αποσπάσματα από:http://aftercrisisblog.blogspot.gr/2013/06/1922-11-1984.html

Άλλo κείμενο

Η σιωπή των κομμουνιστών

Του Γ. Σιακαντάρη ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ(ένθετο περιοδικό της ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑΣ),21.02.2003

Η «σιωπή των κομμουνιστών» αποτελείται από μια ανταλλαγή επιστολών μεταξύ τριών σημαντικών στελεχών της ιταλικής αριστεράς, στο επίκεντρο των οποίων τίθενται ερωτήματα για τις αιτίες της ήττας της από τον «μπερλοσκουνισμό» και της αδυναμίας της να ερμηνεύσει τις μεταβολές του σύγχρονου γίγνεσθαι.

Μετά τη νίκη του Μπερλουσκόνι, ο Vittorio Foa, ηγετικό στέλεχος των αριστερών σοσιαλιστών, ο οποίος διατηρούσε άριστες σχέσεις με τους ιταλούς κομμουνιστές, απηύθυνε μια επιστολή προς τη Miriam Mafai, στέλεχος του ΙΚΚ και δημοσιογράφο της κεντροαριστερής εφημερίδας «La Rebublica», και τον Alfredo Reichlin, ηγετικό στέλεχος του ΙΚΚ, άμεσου συνεργάτη του Τολιάτι και πρώην διευθυντή της «Unita».

Στην αρχική επιστολή του ο Foa θέτει ερωτήματα που επιδιώκουν να προωθήσουν τη συζήτηση για τη σχέση του ιταλικού κομμουνιστικού κινήματος, αλλά και της ιταλικής αριστεράς, με την πολιτική εξουσία, τις επαναστατικές ανατροπές, τη δημοκρατία και τις κοινωνικές ανισότητες.

Ο Foa καλεί τους συνομιλητές του να αναρωτηθούν για θέματα που άπτονται του αρνητικού ρόλου που άσκησε η επιρροή της Σοβιετικής Ένωσης στην κατανόηση της ιταλικής πραγματικότητας και στην καθιέρωση του ΙΚΚ ως εθνικού κόμματος.

Ο διάλογος όμως καλείται να θίξει και ζητήματα που αφορούν την προβληματική σχέση των κομμουνιστών όσον αφορά τις ισορροπίες μεταξύ μιας συνεπούς αντιπολιτευτικής στάσης και της δημιουργίας μιας κυβερνητικής κουλτούρας. Πρωτίστως όμως τους καλεί να αναρωτηθούν για τις δυνατότητες δημιουργίας ενός σύγχρονου ρεφορμιστικού ρεύματος που θα συνενώνει σε κυβερνητική προοπτική τις συνολικές δυνάμεις της δημοκρατικής αριστεράς. Σε τελική ανάλυση οι επιλογές της αριστεράς κατά τον Foa κινούνται «ανάμεσα σ έναν κόσμο δυνατοτήτων κι έναν κόσμο χρεοκοπιών».

Σιωπή αντί για ειλικρίνεια

Αν η επιλογή του κόσμου των δυνατοτήτων φαίνεται αυτονόητη, δεν είναι αυτονόητη και η απάντηση για τις αιτίες που, παρά όλες τις προθέσεις, αυτή η επιλογή δείχνει σήμερα όλο και πιο απόμακρη.

Προκαλεί απορίες πώς ηττήθηκε το ΙΚΚ, το οποίο στις αρχές της δεκαετίας του `90 με την αλλαγή του ονόματος -την οποία επιδοκιμάζουν και οι τρεις συνομιλητές- έδειχνε να είναι σε θέση να «υπερβεί» τα φράγματα του ιταλικού πολιτικού συστήματος, που το ήθελε ικανή δύναμη αντιπολίτευσης, αλλά όχι και ικανό πόλο μιας εναλλακτικής πρότασης κυβερνητικής εξουσίας.

Κοινή διαπίστωση είναι πως το ΙΚΚ σιώπησε, αντί να αποσαφηνίσει με ειλικρίνεια και χωρίς υποκρισία τους λόγους αυτής της αλλαγής.

Αυτή η σιωπή δεν οφείλεται στο φόβο για το παρελθόν αλλά στην αμηχανία που γεννιέται από το παρόν.
Πιστεύω πως αυτή η αμηχανία ερμηνείας του σύγχρονου κόσμου με τα εργαλεία μιας μονοταξικού προσανατολισμού κοσμοθεωρίας οφείλεται στο χαρακτήρα κάθε μονιστικής θεώρησης -είτε φιλοσοφικού είτε πολιτικού είτε και θεολογικού χαρακτήρα-, η οποία όχι μόνο οδηγεί σε αδυναμία σύλληψης του πραγματικού κόσμου, αλλά κι εμπεριέχει τα σπέρματα του ολοκληρωτισμού.

Ο κάθε μονισμός δεν είναι απλώς το αντίθετο της πλουραλιστικής θεώρησης, αλλά και ο εχθρός της ελεύθερης σκέψης.
Οι συνομιλητές συμφωνούν πως η ειλικρινής θέληση του Τολιάτι για τη δημιουργία μιας δημοκρατικής εναλλακτικής κυβερνητικής πρότασης με έμφαση στις δημοκρατικές μεταρρυθμίσεις σκόνταψε σε δύο εμπόδια. Το πρώτο συνδέεται με την παραδοχή πως «ο κομμουνισμός είναι ασυμβίβαστος με την ελευθερία».

Η Mafai με αποφασιστικότητα υποστηρίζει πως «το όνειρο που εμψύχωσε εκατομμύρια ανθρώπους στον 20ό αιώνα ήταν ένα ανελεύθερο όνειρο». Είναι καιρός πιστεύω να αποδεχτεί η αριστερά ανοικτά και χωρίς υπεκφυγές αυτή την άποψη. Το δεύτερο εμπόδιο είναι η απουσία από τη θεωρητική βιβλιοθήκη της αριστεράς του βιβλίου της ερμηνείας των ιστορικών μεταβολών (η κριτική στην ουσία χρήση της μαρξιστικής μεθοδολογίας. 
Η εμπιστοσύνη στην ΕΣΣΔ ήταν ένα εμπόδιο που δεν ξεπεράστηκε ούτε από τη θέση του Μπερλίνγκουερ για την «εξάντληση της παρορμητικής ώθησης της Οχτωβριανής επανάστασης» ούτε από την αλλαγή του ονόματος, γιατί όλα αυτά δεν έθιγαν τη ρίζα των πραγμάτων, που είναι ο ολοκληρωτικός χαρακτήρας του κάθε μονιστικού -όπως είναι ο κομμουνισμός- προτάγματος.

Μονοσήμαντες εγκλήσεις

Η ιταλική αριστερά μετά το 1990 ανήλθε στην εξουσία, αλλά δεν κατανόησε τους βαθύτερους κοινωνικούς μετασχηματισμούς που μετατρέπουν τα σύγχρονα κόμματα σε υποσυστήματα της παγκοσμιοποιημένης οικονομίας, στο πλαίσιο της οποίας μειώνονται οι εξουσίες της πολιτικής, αλλά και η σχετική αυτονομία των εθνικών οικονομικών πολιτικών. Αυτό το περιβάλλον δεν ευνοεί τις μονοσήμαντες ταξικές εγκλήσεις, είτε αυτές επικαλούνται την εργατική τάξη, όπως έκανε το κομμουνιστικό κίνημα, είτε επικαλούνται κάποιον ασπόνδυλο μεσαίο ή κεντρώο χώρο (ο οποίος παρεμπιπτόντως και λόγω της ασταθούς κοινωνικής θέσης του είναι πιο ευεπίφορος στα κελεύσματα του ρατσισμού και της ξενοφοβίας παρά σε αυτά της αριστεράς). Ο Reichlin υποστηρίζει πως ό,τι πέτυχε το ΙΚΚ το οφείλει στο γεγονός πως άσκησε μια αντιπολιτευτική πολιτική όχι ως εκπρόσωπος μιας τάξης, αλλά ως εκπρόσωπος των πολιτών ενός κράτους -έθνους.

Η προβληματική που αναπτύσσουν οι τρεις συνομιλητές καλεί την αριστερά των ευρωπαϊκών χωρών να κάνει μια κριτική ανάλυση της πραγματικότητας, σύμφωνα με την οποία η πραγματικότητα δεν οφείλει να προσαρμόζεται στην ανάλυση, αλλά το αντίθετο. Η κριτική προσέγγιση του πραγματικού
καταδεικνύει πως μια σύγχρονη μεταρρυθμιστική πολιτική πρέπει να θέτει επί τάπητος το θέμα της σύγκρουσης της ισχύος (χρηματιστικές αγορές, παγκοσμιοποιημένες επιχειρήσεις, νέες αγορές μη υλικών αναγκών, πολυεθνικοί οργανισμοί) με την πολιτική εξουσία. Δεν αρκεί όμως αυτό. 

Χρειάζεται να γίνει κατανοητό πως η πολιτική δεν μπορεί να είναι μόνο ένα παιχνίδι εξουσίας, αλλά κι ένα μέσο γνώσης της πραγματικότητας. Αυτή η γνώση μπορεί να συμβάλει ώστε να προβάλει η αριστερά σ`ένα παγκοσμιοποιημένο περιβάλλον νέα κοινωνικά πρότυπα και νέες μορφές διακυβέρνησης ή, όπως υποστηρίζει η Mafai, «να καθοδηγεί, να διορθώνει, να «εκπολιτίζει» την παγκοσμιοποίηση.
Οι επιστολές διαποτίζονται από δόσεις μελαγχολίας και λεπτής ειρωνείας για την ανάλωση της αριστεράς σε ψευδοδιλήμματα που την καλούν να επιλέξει μεταξύ επανάστασης και μεταρρύθμισης.

Συμβάλλουν όμως στο να αντιληφθούμε ότι όχι μόνον η επανάσταση δεν μπορεί να είναι στόχος της σύγχρονης αριστεράς, αλλά, αντιθέτως, η αριστερά διαμορφώνεται από την επανάσταση. Αυτή η επανάσταση, όμως, δεν έχει καμία σχέση με την αναμονή της ώρας Χ, αλλά αποτελεί μια διαρκή πορεία προς την «προοδευτική δημοκρατία» και την ευρωπαϊκή ολοκλήρωση μέσα από τη συγκρότηση ενός μεταρρυθμιστικού πόλου.

Από την αριστερά δεν πρέπει να διαφεύγει το γεγονός πως η αγορά δεν είναι (όπως υποστηρίζει η εξίσου ολοκληρωτικού χαρακτήρα «ενιαία σκέψη»)συνώνυμο της ελευθερίας. Η απουσία της αγοράς όμως οδηγεί στην ανελευθερία. Αυτά είναι δύο πράγματα που δεν πρέπει να συγχέονται. Σφάλμα στο οποίο υποπίπτει η λεγόμενη ριζοσπαστική αριστερά που αντιμάχεται την παγκοσμιοποίηση. Ο Foa προσγειώνει αυτές τις άναρχες πτήσεις τονίζοντας πως «η παγκοσμιοποιημένη κοινωνία προσφέρει ερεθιστικές καινοτομίες, αλλά και μια τρομακτική μονοπωλιακή εξουσία».

Καθήκον της αριστεράς είναι να εκμεταλλευτεί τις πρώτες και να αντιπαλέψει τη δεύτερη. Το δίλημμα για την αριστερά, σύμφωνα με τον Reichlin, δεν είναι επανάσταση ή μεταρρύθμιση ή, αλλιώς, με ελληνική ορολογία, εκπρόσωπος των κοινωνικά αποκλεισμένων ή των μεσαίων στρωμάτων, αλλά «η απόκτηση μιας νέας σκέψης και μιας νέας ενόρασης», που θα στοχεύει στην υπεράσπιση της δημιουργικής κοινωνίας, θα πρόσθετα.
Μια ανάλογη συζήτηση για τις δυσκολίες διαμόρφωσης ενός σοσιαλδημοκρατικού πόλου θα ήταν ευπρόσδεκτη και στη χώρα μας. Αναζητούνται προϋποθέσεις και εθελοντές γι αυτή τη συζήτηση. Το βιβλίο αυτό πάντως αποτελεί όχι μόνο πρότυπο αντιδογματισμού αλλά και πρότυπο δημοκρατικού διαλόγου. Ευελπιστώ να διαβαστεί με τον ίδιο τρόπο. Σε εποχές που τέτοιου είδους συζητήσεις θεωρούνται παλαιομοδίτικες, εκδοτικά εγχειρήματα που μας βοηθούν να καταλάβουμε τι σημαίνει διάλογος είναι, όχι μόνον ευπρόσδεκτα, αλλά και συγκινητικά.

Ηράκλειο, 29.06.2011

Ας διαβάσουμε ξανά τον σ. Ενρίκο..
Εδώ κείμενα-κλειδιά: http://eccoci.pblogs.gr/na-dihghthoyme-to-diko-mas-mytho.html



Παρασκευή 25 Απριλίου 2014

Αναζητώντας τους Κύκλωπες

Α σήμερα έχουμε πολλά θέματα μαζεμένα.Θα ζωγραφίσουμε -όπως μπορούμε φυσικά -το κοινωνικοπολιτικό σκηνικό των ημερών μετά το Πάσχα.

Και να ξεκινήσουμε με όσα έγραφε ο Τίκτος ένα χρόνο πριν.
Τον θυμήθηκα τις τελευταίες ημέρες που προσπαθούσα να επικοινωνήσω με το παιδί μου στην δική του προσφυγιά και δεν τα κατάφερνα.
Κρυπτοέλληνες
Πριν καμιά πενηνταριά χρόνια προτάθηκε σε μια γερόντισσα πρόσφυγα να αγοράσει ένα ακίνητο στον τόπο που την έριξαν να ζήσει μετά την γενοκτονία στον Πόντο. Η απάντηση ήταν αφοπλιστική: «Όχι παιδί μου γιατί ο πρόσφυγας είναι πάντα πρόσφυγας και από εδώ θα μας διώξουν κάποια στιγμή».
Κάθε φορά που ακούω και βλέπω τα ρεπορτάζ της πουλημένης δημοσιογραφίας για την
«μετανάστευση» των Ελλήνων αυτούς τους καιρούς στ’ αυτιά μου έχω την φωνή της γερόντισσας, διότι σήμερα:
Οι Έλληνες δεν αναγκάζονται να γίνουν εξωτερικοί μετανάστες αλλά πρόσφυγες. Διότι ακόμη και στο βικιλεξικό η ερμηνεία για τον πρόσφυγα είναι: «Αυτός που αναγκάζεται ή εξαναγκάζεται να εγκαταλείψει την πατρίδα του ή τον τόπο της μόνιμης κατοικίας του και να καταφύγει σε μια ξένη χώρα».
Ο Έλληνας πολλές χιλιάδες χρόνια έχει στο κύτταρό του την ξενιτειά για διαφορετικούς λόγους στην εκάστοτε ιστορική περίοδο. Πάντα όμως ήταν μετανάστης. Πρόσφυγες ήταν οι
Έλληνες που αναγκάστηκαν να ξεριζωθούν από τον Πόντο και άλλες περιοχές διασκορπισμένοι στα τέσσερα σημεία του ορίζοντα. Διαβάστε τη συνέχεια του κειμένου στο  ιστολόγιο του τίκτου.
Είναι το τελευταίο. Μήπως άραγε μετανάστευσε κι αυτός;

Αναζητείται κι εκείνη *η επιτροπή ενάντια στα χαράτσια Κερατσινίου-Δραπετσώνας.*
Άφαντο το περιεχόμενο από το ιστολόγιο. Γιατί;
Έδωσα  τη διεύθυνση σε μια νεοφερμένη στην περιοχή για να δει τα όσα έχουν γίνει αλλά δεν βρήκε τίποτα.Ούτε ένα κείμενο!
Καλά ούτε ένα αντίο φεύγοντας βρε ; πόσο κρυπτοέλληνες πια;
2014 και ακόμη ρωτάμε
Ζει ο βασιλιάς Αλέξανδρος;ε;

Δευτέρα της χούντας(πέρασε)
Προσέχετε τους πονηρούς που σήμερα λένε «Χρόνια Πολλά» με πολιτικές προεκτάσεις.
μας προειδοποιεί ο ΣΥΚΟΦΑΝΤΗΣ ΜΠΑΣΤΟΥΝΙ / BLOG-AKIS (μπλοκάκι σκέτο τον λέμε εμείς εδώ).
Και,
Ζήτω η εθνοσωτήριος ρε ρετάλια.
Εν αναμονή της διάλυσης της ΕΕ και της Ευρωζώνης, ή του τρίτου παγκόσμιου πολέμου, και για να σταματήσει ο στραγγαλισμός της Ελλάδας. 
Διαφορές και ομοιότητες του εξελισσόμενου έργου (εδώ)από τον polsemannen.

"Η Πρωτομαγιά της Πέμπτης δίνει ιδέες για τετραήμερα. Αν είχαμε και δουλειά!.... Πάσχα και κραιπάλες πέρασαν. Επιστροφή στη Μέρκελ"΄
 Δηλώνει σήμερα εκφράζοντας πιθανόν την περιρρέουσα  απογοήτευση ο μπλοκάκης αλλά εμείς έχουμε προτάσεις.
 Περιπάτους με ιστορικό και πολιτιστικό ενδιαφέρον σε άγνωστα σημεία του λεκανοπεδίου,όπως:


Σε Συλλογικό περίπατο  στην Πόλη της  Νίκαιας μας καλεί η κίνηση  "Κόντρα στο ρεύμα"
Τιμώντας τα 90 χρόνια της πόλης ξεκινούν  μια σειρά θεματικών - συλλογικών περιπάτων με σκοπό την ανάκτηση της προσφυγικής - ιστορικής μνήμης και την επανανοηματοδότηση  της σχέσης των πολιτών με την ιστορία της.
Μαζί  στην πρώτη περιήγηση η Ιστορικός - Μουσειολόγος Μορφούλα Γαλοπούλου.
Και σε ιστορικά  γεγονότα
Ο κύκλος των “μάταιων” πράξεων
Ακόμη, την Τρίτη 29 Απριλίου, στις 8:00 μ.μ, Στο Δημαρχείο Αγ. Ιωάννη Ρέντη* (αίθουσα Ιάκωβος Καμπανέλλης) Μπιχάκη 8  Ρέντη, μας προσκαλούν στην παρουσίαση  βιβλίου του
Σπύρου Τζόκα. Πρόκειται για ένα ιστορικό μυθιστόρημα με φόντο τη ζωή του Ναπολέοντα Σουκατζίδη,και όπως είπαν φίλοι που πήγαν σε προηγούμενες παρουσιάσεις, η συγκίνηση περίσσεψε...
Τις απόψεις του συγγραφέα* για την Κοινωνική Οικονομία και την ερμηνεία που δίνουν οι Δήμοι στο θεσμό  τις είχαμε αναρτήσει πριν λίγο καιρό  με τίτλο:
Ο φουχτολισμός ως ανώτατο στάδιο του ραγιαδισμού..
*Ο Σπύρος Τζόκας  είναι μέλος του Δ.Σ. της ΚΕΔΕ, π. δήμαρχος Καισαριανής και πανεπιστημιακός.
Αν θέλετε μπορείτε να δείτε στιγμιότυπα από παλιότερη παρουσίαση του βιβλίου στο βίντεο που ανέβασε  ο Kanaliotis στο Dailymotion.

Ε και μιας και αρχίσαμε  την περιπλάνηση στα μονοπάτια της μνήμης ας συνεχίσουμε στο ίδιο μοτίβο. Συγκλονίστηκα διαβάζοντας δεν το κρύβω...
Η διατύπωση -μοιραία- οφείλει να είναι της μορφής "*άραγε στον ΣΥΡΙΖΑ υπήρξε ζωή πριν τον θάνατο"*;

ΣΥΡΙΖΑ ΜΩΡΟ ΜΟΥ, ΣΥΡΙΖΑ(κλικ)

 Αλλά μας περίμενε και χειρότερο...

Οι ελσίνκηδες
Είναι ωραίοι οι ελσίνκηδες, πάει και τελείωσε.  Όμως άνθρωποι είναι κι αυτοί...
Με μερικές περιπτώσεις εχθρών προς ισοπέδωση, χάνουν την αυτοκυριαρχία τους και τότε πάει και το κυριλέ επίπεδό τους και όλα. Τυπικό παράδειγμα η Σαμπιχά Σουλεϊμάν.
πρκλς πριν από 1 ημέρα

Και σήμερα ακολούθησε το ακόμη καλύτερο.Ε πρκλς είναι αυτός αν πάρει φόρα...

ΚΛΑΣΙΚΗ ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΒΛΑΒΗΣ
Το κείμενο αναφέρεται στην παλαιότερη επαναστατική οργάνωση στην Ελλάδα  και στις καρποφόρες επιδόσεις της  μετά από δεκαετίες αγώνων....ναι μας έσωσαν κι αυτοί..
Όπως και νάχει η περίπτωση διαβάζεται με πολλούς τρόπους
Σημαντική παρακαταθήκη για το μέλλον σίγουρα, αλλά πως; 
Ευνόητο είναι πως απαιτείται να συνεχιστεί η συζήτηση, λοιπόν!
 Συζήτηση μέχρι τελικής πτώσεως!

"Κύδος + Αθηναίοι", οκέϋ, όμως τι νοείται ως κύδος των Αθηναίων του σήμερα;

OMADEON

Σκάνδαλα, σκάνδαλα, σκάνδαλα παντού…

Κουράστηκε να τα μαζέψει ο omadeon αλλά η πραγματικότητα είναι ακόμη πιο αστεία.
Περιφέρεια
 Επιθεωρητές Εργασίας "θυμήθηκαν" βασιλικό διάταγμα του 1966, μοιράζοντας "ραβασάκια" σε καταστηματάρχες του Πύργου που ήταν στα μαγαζιά τους 
πριν τις 13:00 την Μ. Παρασκευή ...........

Και τα ψιλά γράμματα της νεο-φεουδαρχίας
Να διαβάσετε και τα  σχόλια.Γιατί εκεί  είναι κυρίως η διδακτέα ύλη!
Και,
 Όσο και αν μας στενοχωρούν τα παραπάνω  είναι μικρές απειλές.
Υπάρχουν και μεγαλύτερες .
Υπάρχει η Κίνα τώρα. "Η πιο γρήγορα αναδυόμενη στρατηγική απειλή" όπως ακούστηκε να ψιθυρίζουν οι πρώην αυτοκράτορες...
Ο αγώνας της μνήμης



Σάββατο 19 Απριλίου 2014

Μη μαδάς τις Μαργαρίτες ...τρώγονται!

Μαργαρίτα- Chrysanthemum coronarium
Ήταν Μεγάλη εβδομάδα του 84, όταν πρωτοάκουσα πως οι μαργαρίτες "τρώγονται όταν πεινάς" . Μια  εμπειρία καθοριστική για τις μετέπειτα επιλογές μου. Μια δύσκολη στιγμή από εκείνες που νιώθεις "μικρός" ανεξαρτήτου ηλικίας, κι εγώ ήμουν μικρή.
Η συζήτηση που είχαν οι δυο άγνωστοι ηλικιωμένοι άντρες ενόσω έπιναν τον καφέ τους σε διπλανό τραπέζι στην καφετέρια, κατέληξε σε μια αναδρομή στο παρελθόν και στην αναγκαστική τους "σίτιση με μαργαρίτες"στα χρόνια της πείνας με αναφορές πολύ απαξιωτικές  για το φυτό.
Με αφορμή το πασχαλινό τραπέζι  και τα κιλά του οβελία που ο κάθε ένας θα ψώνιζε, η κουβέντα τους ξεκίνησε με  ψευτο-ανταγωνισμούς για  το τι είναι καλύτερο και τις ποσότητες- και ξέφυγε σε αλληλοκαρφώματα, και σε δάκρυα σχετικά με την αντοχή τους στην πείνα και τις αντιστάσεις τους στις δυνάμεις κατοχής.
Ναι η κουβέντα  τους γύρισε πίσω στα χρόνια της Γερμανικής κατοχής, κι αυτός που στο τέλος  φώναζε κλαίγοντας στον άλλο "δεν άντεχα άλλο να τρώω μαργαρίτες, παιδί ήμουν, πεινούσα και υπέφερα γιατί δεν μπορείς να το ξεχάσεις κι ακόμη με κατηγορείς; " ήταν ο μικρότερος που κάποτε "τσάκισε" και έδωσε πληροφορίες  στους κατακτητές για λίγο ψωμί και λίγο λάδι κατά τα λεγόμενά του.
Άγνοια 
Αλλά τις ιστορίες με την "πείνα" της κατοχής εμείς που δεν τις είχαμε  ζήσει τις ακούγαμε τότε και τα επόμενα χρόνια σαν παραμύθια. Τις καταχωρούσαμε  στα γεγονότα που συνέβαιναν μόνο σε άλλες χώρες στη δική μας κάποτε "πολύ παλιά" και που εμείς δεν θα  ζούσαμε για κανέναν λόγο, τι να λέμε τώρα ..
Η Ευρώπη ήταν πλέον ένας πολιτισμός ...με ελάχιστες πιθανότητες  να ξαναπεράσει τα ίδια, είχε πάρει τα μέτρα της, το σύνθημα "ανήκωμεν εις την Δύσην"  βόλευε πια δεξιούς και αριστερούς κλπ,κλπ,κλπ,

Το μοντέρνο οικοδόμημα 
Την καρδιά  κάθε πολιτισμού την αποτελούν οι τρόποι που οι άνθρωποι σχετίζονται με τη γη και ικανοποιούν τις βασικές τους ανάγκες  τη στέγη το  νερό την  τροφή και την θέρμανση. Όμως  οι  περισσότεροι στις "αναπτυγμένες" χώρες εκπαιδευόμαστε από μικροί να αποφεύγουμε  τις στενές επαφές  με τους παλιούς τρόπους -όπως και την λιτότητα  του βίου-με αποτέλεσμα να μην γνωρίζουμε  πως  να  καλύψουμε  τις βασικές μας ανάγκες από το τοπικό περιβάλλον.

Μάιος 1986: Στα χωράφια της ζώνης αποκλεισμού των 30 χιλιομέτρων γύρω από τον αντιδραστήρα, οι “εκκαθαριστές” μετρούν τα επίπεδα ακτινοβολίας. Φορούν στολές ΡΒΧΠ (Ραδιοβιοχημικού Πολέμου) που δεν προσφέρουν ιδιαίτερη προστασία από τη ραδιενέργεια και απλές αντιασφυξιογόνες μάσκες. Τα νεαρά φυτά θα μεταφερθούν στα εργαστήρια προκειμένου να καταμετρηθούν οι γενετικές επιπτώσεις της ραδιενέργειας πάνω τους.Εικόνα(3)


Δυο χρόνια μετά από αυτό το γεγονός συνέβη η καταστροφή του Τσέρνομπιλ* που με βρήκε με παρέα στις εξοχές της Πελοποννήσου -χωρίς τηλεόραση και ραδιόφωνο, να απολαμβάνω το ψιλόβροχο που έπεφτε- και να φορώ το ίδιο προφανώς ραδιενεργό  μπουφάν,  μαζεύοντας ανέμελα χόρτα που θα εμπλούτιζαν την κουζίνα μου όταν επέστρεφα στην Αθήνα.
Οι μεγαλύτεροι θα θυμάστε  ότι ήταν μεγάλη βδομάδα.
Το χωριό που  μας φιλοξενούσε  ήταν μακριά από την πόλη, και είχαμε φροντίσει να πάρουμε μαζί όλα όσα θα χρειαζόμασταν για τις ημέρες των διακοπών.
Όταν  τελικά βγήκαμε να αναζητήσουμε τσιγάρα και εφημερίδες, η καταστροφή μετρούσε ήδη πέντε ημέρες, και όλοι μας είχαμε εκτεθεί στο ραδιενεργό νέφος χωρίς να  το γνωρίζουμε.
Αναστατωμένοι αλλά και  ριψοκίνδυνοι σαν νέοι- άτρωτοι νιώθαμε, όσο αναλογούσε φυσιολογικά στην ηλικία μας- οι κουβέντες μας επικεντρώθηκαν   περισσότερο στην κακή διαχείριση του συμβάντος παρά στα θέματα υγείας που πιθανόν θα χρειαζόταν σε λίγο καιρό να αντιμετωπίσουμε.
Το σοκ και τις συνέπειες του ατυχήματος τα ζήσαμε "μεταχρονολογημένα "αφού προλάβαμε πρώτα να γελάσουμε με τις σκηνές που εξελίσσονταν στα σούπερ μάρκετ και βλέπαμε από την  τηλεόραση. Ναι, γελούσαμε με τις συμπεριφορές και τον αγωνία όσων είχαν παιδιά και στήνονταν σε ουρές για να διασφαλίσουν καθαρές παρτίδες τροφίμων οι αναιδέστατοι νέοι !!!
Πέρασαν σχεδόν δυο μήνες ώσπου να πάρουμε στα σοβαρά τα όσα είχαν συμβεί και να αρχίσουμε να παίρνουμε μέτρα για την υγεία μας.
Η διαχείριση της μόλυνσης ήταν το πιο δύσκολο κομμάτι.
Το πως θα καθαρίζαμε τους χώρους και τα σπίτια μας, το τι θα  κάναμε τα μολυσμένα  ρούχα μας και που θα  παραδίδαμε τα τοξικά υλικά, μας έβαλε σε "επιστημονικές"αναζητήσεις και περιπέτειες. Που κατέληξαν; στη συνειδητοποίηση πως οι κυβερνώντες δεν ξέρουν τι να κάνουν με τέτοιας έκτασης ατυχήματα  και απλά συγκαλύπτουν τις συνέπειες ώστε να μην πανικοβληθούν οι πληθυσμοί.
Επανερχόμαστε στο ζήτημα  των απαραίτητων για τη ζωή  πόρων  και της τροφής ειδικά, θεωρώντας πως ένας άσχημος κύκλος ιστορίας είναι σχεδόν σίγουρο πως θα επαναληφθεί.
Φυσικά  και θα μπορούσαμε να τον αποφύγουμε, όμως όλα  δείχνουν πως σαν κοινωνίες δεν μάθαμε όσα έπρεπε και η επανάληψη μας περιμένει στο τέλος του δρόμου που επιλέξαμε να πάρουμε.
Χωρίς  σπόρους καύσιμα και μηχανήματα, οι περισσότεροι άνθρωποι των πόλεων είμαστε καταδικασμένοι να πεινάσουμε αφού δεν γνωρίζουμε πως να παράγουμε το απαιτούμενο φαγητό ή τι απ'όσα φυτρώνουν γύρω μας είναι βρώσιμο.
Τα γεγονότα  έχουν προγραμματιστεί
Σαν πολίτες μπορεί να πιστεύουμε σε ό,τι θέλουμε, όμως είναι πια φανερό πως οι κατέχοντες την εξουσία  έχουν πάρει τις αποφάσεις τους υποβιβάζοντας  τις ζωές μας  σε επίπεδο χαμηλότερο και από αυτό των εμπορευμάτων!!!
Οι "έχοντες και κατέχοντες" προστατευμένοι στα ασφαλή "καταφύγιά τους" παίρνουν αποφάσεις που αφορούν όχι ζωές, μόνο νούμερα.

Είτε αποδεχόμαστε αυτή την εξέλιξη είτε όχι, η αλήθεια είναι πως ζούμε αυτό το χειρότερο σενάριο, που σαν καρκίνος  απολαμβάνει την επέκτασή του χωρίς να έχει την ανάγκη συναίνεσης.

Η κρίση σκόπιμα  διατηρείται σε όλο τον πλανήτη παρά τις προσπάθειες συγκάλυψης των επιπτώσεών της. Το ψελλίζουν όλοι.
Και πολλοί ακόμη αντιδρούν σθεναρά, αλλά οι πιθανότητες  οι δράσεις  τους να έχουν θετικό αποτέλεσμα είναι πια λιγοστές εφ'όσον οι  μηχανισμοί φρόντισαν από πριν οι συνθήκες που υπάρχουν να τις ακυρώνουν.

Οι γενεές σε πόλεμο επικράτησης

Η σκοτεινή αυτή αλήθεια, δύσκολο να την αποδεχτεί το λογικό του ανθρώπου,  αναμοχλεύει τα πιο δυσλειτουργικά  συναισθήματα απορυθμίζοντας ακόμη περισσότερο την ευάλωτη κοινωνική συνοχή. 
Επιτρέπει  να εκφράζονται με σκληρότητα όσα περίτεχνα κατεύναζε η "ευμάρεια", δοκιμάζοντας τις σχέσεις μεταξύ των νέων, των γονιών και των παππούδων τους. Αυτός ο συγκαλυμμένος πόλεμος για  επικράτηση μετρά περισσότερο από τρεις δεκαετίες ζωής. Ήταν το "προοίμιο" της οικονομικής κρίσης, που  λίγοι αντιλαμβάνονταν που θα κατέληγε.
Ετσι λοιπόν,εδώ που φτάσαμε, να παλεύουμε για τα αυτονόητα,  ίσως είναι χρήσιμο ή και απαραίτητο να γνωρίσουμε ό,τι βοήθησε τους προηγούμενους να επιβιώσουν, και ένα σημαντικό κομμάτι αυτής της παράδοσης είναι η χρήση των φυτών όπως και η τέχνη της οικοδόμησης, της ύφανσης, της μουσικής, κ.λ.

Μη μαδάς τις Μαργαρίτες

Τις τελευταίες δεκαετίες  στη χώρα μας, οι μαργαρίτες δεν καταναλώνονται και δεν αναφέρονται ανάμεσα στα βρώσιμα χόρτα. Στα μεταπολεμικά χρόνια η χρήση τους εγκαταλείφθηκε και πλέον λίγοι γνωρίζουν ότι τρώγονται,  κι αυτό  μόνο σε τοπικό επίπεδο. Δεν ήταν όμως πάντα έτσι.
 Όταν τα τρόφιμα ήταν λιγοστά συλλέγονταν οι τρυφεροί βλαστοί και τα φύλλα- πριν βγουν τα άνθη- και γίνονταν βραστά ή τσιγαριστά για να συμπληρώσουν το καθημερινό πιάτο.

Μαργαρίτες στα παρτέρια του Πειραιά
Αυτό το αυτοφυές φυτό με τα δίχρωμα άνθη λευκά και κίτρινα, που οι περισσότεροι  γνωρίζουμε γενικά σαν μαργαρίτα, πλημμυρίζει τους αγρούς  αλλά και τις πόλεις από νωρίς την άνοιξη. 
Είναι ένα ετήσιο και ανθεκτικό φυτό από την οικογένεια Asteraceae, πολύ κοινό σε όλη την Ελλάδα.
Συνώνυμα:Glebionis coronaria (Linnaeus) Leucanthemum coronarium-C. coronarium  var. bicolor -Chrysanthemum Garland Raw-shungiku,κ.ά.
Βρώσιμα μέρη: τα λουλούδια και οι νεαροί βλαστοί με τα φύλλα, ωμά ή μαγειρεμένα.
Η χρήση της μαργαρίτας στην κουζίνα είναι από μόνη της μια  γευστική εμπειρία! 
Τα  αρωματικά πέταλα από τα λουλούδια καθαρισμένα  προστίθενται  σε σαλάτες(το κέντρο του λουλουδιού είναι πικρό, έτσι  μόνο τα πέταλα χρησιμοποιούνται συνήθως).
 Τα χόρτα έχουν γεύση έντονη, ελαφρώς πιπεράτη και βαλσαμική με πλούσιο άρωμα. Τρώγονται καλύτερα µόνα τους, δεν συνδυάζονται  καλά µε άλλα χόρτα  και η ιδιότροπη γεύση τους  δεν είναι αποδεκτή από πολλούς. 
 Αν μπορεί να την περιγράψει κανείς, η γεύση του φυτού έχει την ένταση του σέλινου και καταλήγει στο άρωμα του κέδρου!
Στην Ανατολική  Κρήτη όπως και στις Κυκλάδες που την ξέρουν σαν μαντηλίδα ή μαντελίδα, στη νηστεία του Πάσχα συλλέγονταν οι βλαστοί, βράζονταν και σερβίρονταν με λαδόξιδο και σκόρδο, συνοδεύοντας  πιάτα με σαλιγκάρια.
Στη Νότια Πελοπόννησο  με τα πέταλα έφτιαχναν σκορδαλιά!και τα χόρτα τα έτρωγαν σαν σαλάτα τους δύσκολους καιρούς.
Περνώντας τα χρόνια ακόμη και οι ηλικιωμένοι τις  λησμόνησαν, όμως τις μαργαρίτες - όπως και τα περισσότερα χρυσάνθεμα- τις αγαπούν και τις μαγειρεύουν πολύ συχνά στις ασιατικές κουζίνες. Η κατανάλωσή τους είναι εντατική, και τα φυτά καλλιεργούνται σαν λαχανικό!
Βραστά, μαγειρευτά ή σε ομελέτες, τα τρυφερά φύλλα και οι βλαστοί χρησιμοποιούνται για να δώσουν γεύση και χρώμα σε πολλά πιάτα.
Τα φύλλα αφού σοταριστούν ελαφρά δίνουν ένα διακριτικό άρωμα όταν προστεθούν σε σούπες, φαγητά κατσαρόλας ή σε βραστές πατάτες στο τέλος του μαγειρέματος. 
Τα νεαρά φύλλα έχουν καλύτερη γεύση από τα μεγαλύτερα που όσο μένουν πικρίζουν. 
Τα φρέσκα φύλλα όπως και τα άνθη μπορούν να καταναλωθούν ωμά σε μικρές ποσότητες μαζί με άλλα πράσινα λαχανικά σε σαλάτες. Τα πέταλα των λουλουδιών είναι επίσης βρώσιμα και μπορούν να χρησιμοποιηθούν φρέσκα -με μέτρο- σε σαλάτες, ή αποξηραμένα σαν  τσάι. 

Οφέλη για την υγεία.
Στην Κίνα, οι  άνθρωποι κατανάλωναν τις μαργαρίτες όπως και τα χρυσάνθεμα για διάφορους θεραπευτικούς σκοπούς και συνεχίζουν να τα χρησιμοποιούν συχνά στα γεύματα  τους πιστεύοντας πως προωθούν την μακροζωία. Η διατροφική ανάλυση της μαργαρίτας  δείχνει ότι αυτό δεν είναι λάθος, το φυτό είναι πλούσιο σε ιχνοστοιχεία και βιταμίνες.
Περιέχουν αντιοξειδωτικά, πρωτεΐνες, φυτικές ίνες, ασβέστιο, φώσφορο, βιταμίνες Α, C, Β, (Β1(θειαμίνη),Β2(ριβοφλαβίνη), και Β3( νιασίνη)κ.ά. 
Κάλιο(610 mg/100 g) καροτένιο( 3,4 g/100 g) Βιταμίνες Κ 350μg (438% της ημερήσιας δόσης) βιταμίνη Α(51%Η.Δ),και βιταμίνη C(40% Η.Δ)ασβέστιο,σίδηρο,(21%) και φυλλικό οξύ (Β9-50μg) Παραπ.(1)
Τα φύλλα έχουν ιδιότητες  αποχρεμπτικές, καθαρτικές, διουρητικές και  τονώνουν το πεπτικό σύστημα.

Προφυλάξεις: μπορεί να προκαλέσουν αλλεργικές αντιδράσεις.
Επίσης, εκτός από τα ωφέλιμα αντιοξειδωτικά, οι μαργαρίτες περιέχουν και κάποιες ενώσεις που θεωρούνται τοξικές. (Έρευνες με τμήματα της Ο. coronarium var. spatiosum  έδειξαν πως αναστέλλουν την ανάπτυξη του Lactobacillus casei, ένα ωφέλιμο εντερικό βακτηρίδιο). Η υπέρμετρη χρήση μπορεί να έχει τοξικές επιδράσεις, όπως συμβαίνει και με άλλα άγρια χόρτα (ορισμένα είδη  σιναπιού,κάππαρη,κ.ά).Παραπομπή(2)

Μέρη που χρησιμοποιούνται: Ολόκληρο το φυτό, τα λουλούδια, και η ρίζα.
Για φαρμακευτική χρήση το φυτό συλλέγεται  από τον Μάιο έως και τον Ιούνιο, και αποξηραίνεται.Η γεύση του αποξηραμένου βοτάνου είναι πικρή βαλσαμική και έντονη.
Παράδοση
Οι αρχαίοι Έλληνες ιατροί την χρησιμοποιούσαν εξωτερικά στη θεραπεία ελκών και όγκων, στα αφροδίσια νοσήματα, αλλά και τον ίκτερο.
Τα άνθη έχουν χρησιμοποιηθεί στο παρελθόν για την ανακούφιση του χρόνιου βήχα και άλλων ασθενειών του αναπνευστικού, και σαν υποκατάστατο για το χαμομήλι (Chamaemelum nobile).
 Με τα φύλλα και τα κοτσάνια που έβραζαν με  μέλι, έκαναν ένα ποτό για τον ίδιο σκοπό.
 Στην Κινέζικη παράδοση, τμήματα του φυτού  χρησίμευαν στη θεραπεία της γονόρροιας και της σύφιλης.
Άλλες χρήσεις
Με τις μαργαρίτες  έβαφαν παλιότερα  βαμβακερά λινά και μάλλινα υφάσματα.
Σαν εντομοαπωθητικό. Είναι ένας καλός σύντροφος για τα άλλα φυτά διότι τα προστατεύει από τις  κάμπιες και κάποια βλαβερά έντομα.
Με στεφάνια από μαργαρίτες στόλιζαν τα αγάλματα των θεών στη Μεσόγειο, και ακόμη και σήμερα  τα μαγιάτικα στεφάνια φτιάχνονται κυρίως με μαργαρίτες.

Μαντηλίδα κίτρινη 
Μαντηλίδα κίτρινη Chrysanthemum segetum
Διωνυμικό όνομα:Glebionis segetum ( L. ) Fourr.
Κοινά ονόματα: Τσουτσουμίδα (Κέρκυρα) κουκουβαγιά(Λακωνία) νερομαντηλίδα (Κρήτη)κίτρινη μαντηλίδα αλλού. Είναι φυτό µονοετές, με βλαστό όρθιο που φτάνει περίπου τα 70 εκ, ένα είδος με καταγωγή την Ανατολική Μεσόγειο.
Τα άνθη έχουν χρώµα χρυσοκίτρινο και εμφανίζονται από τον Απρίλιο έως τον Ιούνιο
Και από αυτό το είδος μαργαρίτας καταναλώνονταν κάποτε οι τρυφεροί βλαστοί και τα φύλλα ωµά ή τσιγαριστά,  βραστά σαν σαλάτα µε ξύδι, και τα πέταλα ωµά σε διάφορα παρασκευάσματα. Η ρίζα και τα φύλλα του φυτού χρησίμευαν σαν επουλωτικά για τις πληγές. Παραπ (2)
Άλλες χρήσεις:βαφή νημάτων
Πειραιάς στα παρτέρια του Δήμου
Μπέλλα η ετήσια. Bellis perennis L.
Η ετήσια μαργαρίτα είναι ένα κοινό ευρωπαϊκό είδος από  την οικογένεια Asteraceae.
Αν και κάπως αψιά στη γεύση, τα φύλλα είναι εδώδιμα. Μπορούν να χρησιμοποιηθούν ως βότανο, να μαγειρευτούν  ή να προστεθούν σε σαλάτες.
Οι αντισηπτικές και επουλωτικές της ιδιότητες (μόνο για εξωτερική χρήση)είναι γνωστές  από την εποχή του Μεγάλου Αλεξάνδρου.
Οι στρατιώτες με  επιθέματα από τα φύλλα του φυτού σταματούσαν την αιμορραγία των τραυμάτων, συνήθεια που υιοθέτησαν αργότερα και  οι Ρωμαίοι.
Με ένα  ήπιο αφέψημα από τα άνθη, παλιότερα στην Ευρώπη  αντικαθιστούσαν άλλα βότανα για τα προβλήματα του αναπνευστικού και για το βήχα.Τα άνθη και τα φύλλα  χρησιμοποιούνται φρέσκα σε αλοιφές λοσιόν και καταπλάσματα για τη θεραπεία πληγών.
Στα νεώτερα χρόνια, οι φαρμακευτικές ιδιότητες της μαργαρίτας  έχουν καταγραφεί από τον John Gerard  τον 16ο αιώνα.Παραπ(4) 
Chrysanthemum leucanthemum 


Chrysanthemum leucanthemum (LINN.)
 Συνώνυμα : Marguerite- Moon Daisy-Leucanthemum vulgare,κ.ά
Χρήση:Ολόκληρο το φυτό, τα λουλούδια και η ρίζα.
Οι αρχαίοι είχαν αφιερώσει αυτή την μαργαρίτα στη θεά των γυναικών την Άρτεμη, και πίστευαν πως  είναι χρήσιμη στα γυναικολογικά προβλήματα. 
Και αυτό το είδος σε ποτά και αλοιφές έχει χρησιμεύσει τους αιώνες που πέρασαν στη θεραπεία εσωτερικών και εξωτερικών  πληγών.
Περισσότερα για τις φαρμακευτικές του ιδιότητες εδώ:http://botanical.com/botanical/mgmh/d/daisyo04.html
Chrysanthemum coronarium-Βρώσιμα Χρυσάνθεμα
Όλα σχεδόν τα  άνθη χρυσάνθεμων  είναι βρώσιμα και συχνά πωλούνται σαν τσάι στην Κίνα  την Ιαπωνία κι αλλού, ωστόσο  μόνο το είδος Chrysanthemum coronarium καλλιεργείται για τους βλαστούς του σαν λαχανικό!

Καλλιέργεια
Τα βρώσιμα Χρυσάνθεμα είναι ετήσια φυλλώδη λαχανικά που χρησιμοποιούνται όσο είναι 
 νέα και μαλακά. Η καλλιέργειά τους διαρκεί από 5 έως 6 εβδομάδες μετά τη σπορά ώσπου τα φύλλα να μπορούν να συγκομιστούν. Τα φυτά αναπτύσσονται γρήγορα  στις εύκρατες περιοχές. Προτιμούν τα  ηλιόλουστα μέρη αλλά μεγαλώνουν καλά και στη μερική σκιά, ειδικά στα θερμά κλίματα.Τα φυτά αποδίδουν καλύτερα αν φυτευτούν νωρίς την άνοιξη ή το φθινόπωρο σε μια ηλιόλουστη θέση.Έχουν μέτρια ανοχή στον παγετό.
Περισσότερα για σπόρους και καλλιέργεια εδώ:
http://www.territorialseed.com/product/1009/european_greens


Μπέλλα η πολυετής ή 
Ασπρολούλουδο
Κοινό ευρωπαϊκό πολυετές φυτό, από τα λίγα που ανθίζουν νωρίς μέσα στο χειμώνα με διάρκεια στην άνθισή του. Μπορεί να βρεθεί σχεδόν σε κάθε περιοχή, ιδίως σε  ξέφωτα και στις άκρες των μονοπατιών. Ανθίζει από το Φεβρουάριο μέχρι τον Ιούνιο. Έχει στυπτικές ιδιότητες και έχει χρησιμοποιηθεί στην παραδοσιακή ιατρική.
Cota tinctoria 
Cota tinctoria (golden marguerite, yellow chamomile, oxeye chamomile)
Συνώνυμα: Anthemis tinctoria. Δεν έχει μαγειρική ή εμπορική χρήση και μόνο περιορισμένες θεραπευτικές χρήσεις. Ωστόσο, παράγει εξαιρετικό κίτρινο χρυσό-πορτοκαλί χρώμα  βαφής για τα υφάσματα και είναι γνωστή από την αρχαιότητα για τις χρωστικές της ιδιότητες.

Σημειώσεις:Οι πληροφορίες που παρέχονται εδώ είναι μόνο για ενημερωτικούς λόγους.  Έχετε υπόψη σας ότι δεν είναι ασφαλές να συλλέγουμε από τη φύση φυτά που γνωρίζουμε μόνο από εικόνες. Η σωστή ταυτοποίηση ενός φυτού απαιτεί εμπειρία, και η ταξινόμησή του απαιτεί σύγκριση με καλά τεκμηριωμένο υλικό και εξειδικευμένες γνώσεις. 
Υπάρχει ήδη αρκετή σύγχυση στην ονοματολογία για τις μαργαρίτες και τις ανθέμιδες. 
Στην Ελλάδα συναντάμε συχνά  την  μεγάλη Κίτρινη Μαργαρίτα (Chrysanthemum coronarium  ή Glebionis coronarium και τη δίχρωμη ποικιλία C. coronarium  var. bicolor),  τη  Μαντιλίδα της Κρήτης (ή Chrysanthemum segetum), αλλά και την Άγρια Μαργαρίτα (Anthemis chia ) η οποία μοιάζει με το χαμομήλι (Marticaria chamomillla).Δείτε στις παραπομπές λεπτομέρειες.

Σχετικά κείμενα
Ποιοι τύποι χρυσάνθεμων είναι βρώσιμοι; 
http://www.ehow.com/info_8676239_types-chrysanthemums-edible.html#ixzz2q88css2i
 Εδώ αναφορά στα κυριότερα είδη

Εικόνες και πηγές
Παραπ(1) http://www.healthaliciousness.com/nutritionfacts/nutrition-comparison.php?o=11157&t=11158&h=11698&s=100&e=100&r=100
http://www.tititudorancea.com/z/nutrition_facts_chrysanthemum_coronarium_garland_raw.htm
Παραπ(2)http://www.west-crete.com/flowers/chrysanthemum_coronarium.htm
http://www.health24.com/Medical/Digestive-health/About-gastro/Liver-toxicity-20130312
Εικόνα(3)parallhlografos.wordpress.com
 Παραπομπή(4)http://en.wikipedia.org/wiki/John_Gerard
http://en.wikipedia.org/wiki/Glebionis_segetum
http://en.wikipedia.org/wiki/Chrysanthemum_coronarium
http://edis.ifas.ufl.edu/mv049
http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0031942200004611
http://en.wikipedia.org/wiki/Cota_tinctoria
Τσέρνομπιλ* η λέξη τονίζεται με διάφορους τρόπους κι εδώ διαλέγουμε αυτόν!