Αιθιοπία: Η κλεμμένη γη

Της Agnès Stienne*

Μετάφραση Βασιλοπούλου Κορίνα

Αιθιοπία, μια χώρα πλούσια σε καλλιεργήσιμες εκτάσεις που υποφέρει από πείνα…
Ένα επίκαιρο κείμενο για τα αίτια της ανθρωπιστικής κρίσης σε ένα από τα πολλά κράτη της Αφρικής.
 H διατροφική κρίση του 2008, η οποία εκδηλώθηκε με βίαιες εξεγέρσεις λόγω πείνας στις αναπτυσσόμενες χώρες, εξαπέλυσε ένα κίνημα εκμίσθωσης των καλλιεργήσιμων εκτάσεων: μεγάλες δυνάμεις της οικονομίας ή της "agrobusiness" έχουν υφαρπάξει περίπου 60 με 80 εκατομμύρια εκτάρια της πιο εύφορης γης από τους μικροκαλλιεργητές. Για παράδειγμα, στην Αιθιοπία.
Στη συνέχεια  ένα κίνημα εκμίσθωσης των καλλιεργήσιμων εκτάσεων σάρωσε πολλές από τις δεινοπαθούσες χώρες από τα μεγάλα τραστ της οικονομίας .

Γεωγραφία

Εδώ, οι αγροτικές εκτάσεις – οι οποίες χρησιμοποιούνται για καλλιέργεια ή για βοσκή – αποτελούν το 35% του εδάφους .
Από αυτές τις εκτάσεις, το 40% είναι αφιερωμένο στις καλλιέργειες.
Από τα 90 εκατομμύρια των κατοίκων, το 83% κατοικεί σε αγροτικές περιοχές και ζει κατά κύριο λόγο από την οικογενειακή γεωργία.

Χθες

Στα μέσα της δεκαετίας του 1970, η αγροτική μεταρρύθμιση μετατρέπει το σύνολο των αγροτικών εκτάσεων σε « κοινά αγαθά » : γίνονται, όντως, ιδιοκτησία του κράτους.
 Οι αγροτικοί συνεταιρισμοί παραχωρούν στις οικογένειες που το επιθυμούν μερικά στρέμματα για να καλλιεργήσουν, καθώς και το δικαίωμα  της επικαρπίας σε χωράφια που δεν ξεπερνούν τα 10 εκτάρια (οι βοσκοί,κυρίως  κτηνοτρόφοι βοοειδών που αποτελούν το 12% του πληθυσμού, αποκλείονται από αυτή τη διάταξη).

Εξάλλου, υπάρχει και το παραδοσιακό δικαίωμα πρόσβασης στους κοινόχρηστους χώρους για τη βοσκή, το κυνήγι, το ψάρεμα και τη συλλογή θεραπευτικών βοτάνων) [1].
To Σύνταγμα του 1995 επικυρώνει το καθεστώς της γης ως « κοινό κτήμα του έθνους και του αιθιοπικού λαού », η οποία με αυτό τον τρόπο, δεν μπορεί ούτε να πουληθεί ούτε να γίνει αντικείμενο ανταλλαγής. Κατοχυρώνεται η δωρεάν πρόσβαση στη γη για καλλιεργητές και κτηνοτρόφους, καθώς
και η προστασία από εκκένωση. Την επόμενη χρονιά ωστόσο, μια διάταξη την οποία υιοθετούν τέσσερεις περιοχές - Γκαμπέλα, Αφάρ, Σομάλι και Μπενιγκανγκούλ-Γκουμούζ –
δίνει την άδεια για εκμίσθωση (leasing) [2].

Κατακερματισμός

Οι αγρότες δεν καταφέρνουν να αποκτήσουν τα δέκα εκτάρια στα οποία θεωρητικά έχουν δικαίωμα. « Το 2000, το 87,4% των οικογενειών στις αγροτικές περιοχές είχε στη διάθεσή του λιγότερα από δύο εκτάρια », σχολιάζει ο Σαμουέλ Γκεμπρεσελασιέ από την οργάνωση Future Agricultures Consortium. [ Το 64,5% ανάμεσά τους εκμεταλλεύεται λιγότερο από ένα εκτάριο γης και το 40,6% μισό εκτάριο ή και ακόμα λιγότερο. Αγροκτήματα τόσο μικρά συνήθως τεμαχίζονται σε δύο ή τρία χωράφια. Ένα αγρόκτημα μεσαίου μεγέθους μπορεί να προσφέρει μόνο το 50% του ελάχιστου εισοδήματος που χρειάζεται μια οικογένεια για να ζήσει κάτω από το όριο της φτώχειας ]. 
Δηλαδή, για να μπορέσει να τραφεί επαρκώς μια οικογένεια στην Αιθιοπία με τέσσερα παιδιά, χρειάζεται το λιγότερο δύο εκτάρια. Για να μπορέσει να πουλήσει το πλεόνασμα της παραγωγής της στην αγορά, χρειάζεται περισσότερα [3].

Κατάληψη

Το Παράρτημα του ΟΗΕ για την Τροφή και τη Γεωργία (FAO) και η Παγκόσμια Τράπεζα ορίζουν ως « κατάληψη γαιών [4] » την παραχώρηση εδαφών που η επιφάνειά τους ξεπερνά τα χίλια εκτάρια, δηλαδή τα 10 τετραγωνικά χιλιόμετρα, τα οποία και εξασφαλίζουν τη διατροφική επάρκεια για 500 οικογένειες.

Από τις αρχές του 2000, ο πρωθυπουργός Μέλες Ζενάουι ανέθεσε στο Agricultural Investment Support Directorate (AISD), υπηρεσία του υπουργείου γεωργίας, την αποστολή να προτείνει σε ξένους επενδυτές την ενοικίαση μεγάλων εκτάσεων. 
Σύμφωνα με λεπτομερή έρευνα του The Oakland Institute το 2011, τουλάχιστον 3,6 εκατομμύρια εκτάρια γης έχουν ήδη μεταβιβαστεί σε επενδυτές.
 Αριθμός που επιβεβαιώνεται και από το Human Rights Watch (HRW/ Παρατηρητήριο για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα), το οποίο προσθέτει ότι άλλα 2,1 εκατομμύρια εκτάρια διατίθενται μέσω του AISD με άκρως δελεαστικούς όρους : γελοίες τιμές ενοικίασης και άφθονοι υδάτινοι πόροι. 
Πίσω από τα ψηλά φράγματα που περικλείουν αυτές τις αχανείς εκτάσεις, παραδομένες  στην υπερεκμετάλλευση, το βαρύ πυροβολικό της « agrobusiness », ενίοτε υπό το βλέμμα της τοπικής αστυνομίας, αναδιαμορφώνει το τοπίο : ορδές από μπουλντόζες, τούνελ πλαστικού μέχρι εκεί που χάνεται το μάτι, εκμηχάνιση, πετροχημικές εισροές, κλπ.

Πληθυσμός

Η δυναμική της « κατάληψης » συνοδεύεται από σημαντικά προγράμματα μετεγκατάστασης των αυτοχθόνων : αυτό αφορά 1,5 εκατομμύριο άτομα, εκ των οποίων οι 500.000 ζουν στην περιοχή του Άφαρ, άλλες 500.000 στο Σομάλι, 225.000 στο Μπενισανγκούλ-Γκουμούζ και 225.000 στη Γκαμπέλα [5].
Σε αυτή την τελευταία περιοχή όπου το 42% των εκτάσεων έχει απαλλοτριωθεί, ζητούν από τους κατοίκους να πάνε να βοσκήσουν αλλού τα κοπάδια τους. Ένα πρώτο κύμα « μεταστέγασης σε χωριά » με τριετή ορίζοντα ξεκίνησε το 2010 και αφορούσε 45.000 οικογένειες των φυλών Ανουάκ και Νούερ. 
Σκοπός ήταν να εγκαταστήσουν τις κοινότητες σε πιο σύγχρονα χωριά εξοπλισμένα με καλύτερες υποδομές (σχολεία, κέντρα υγείας, δρόμους, αγορές) και να παραχωρήσουν επιτέλους τρία ή τέσσερα εκτάρια καλλιεργήσιμης γης σε κάθε οικογένεια.

Αυτό που φαινόταν ελκυστικό στα χαρτιά αποδείχθηκε καταστροφή στην πράξη. Το σχέδιο δεν ελάμβανε υπόψη τις απολύτως βασικές ανάγκες των κοπαδιών : το νερό για παράδειγμα. Εν συνεχεία, οι αρχές δεν έλαβαν καμία μέριμνα για να καλύψουν το διάστημα που μεσολαβούσε ανάμεσα στη στιγμή όπου τα παλιά χωράφια θα εγκαταλείπονταν μαζί με τη σοδειά τους και τη στιγμή όπου τα νέα χωράφια, μετά το ξεχέρσωμα, τη σπορά, το πότισμα και την καλλιέργεια, θα έδιναν τους καρπούς τους. 
Το Human Rights Watch, το οποίο βρέθηκε επί τόπου το 2011, ανέφερε ότι αφού οι κάτοικοι απέρριψαν το πρόγραμμα μετεγκατάστασης που τους είχε προτείνει η τοπική κυβέρνηση, εξαναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν τον τόπο τους, κυνηγημένοι από την αστυνομία και τον στρατό. Η καταστολή αυτή άφησε πίσω της γύρω στους 300 νεκρούς. Πολλοί χωρικοί φυλακίστηκαν αυθαίρετα, ενώ πολλές γυναίκες έπεσαν θύματα βιασμού.

Οργή

Η συνέχεια είναι γνωστή : ελάχιστοι μύλοι, καθόλου πόσιμο νερό, κλπ. Τα σχολεία βρίσκονται πάλι χωρίς δασκάλους και τα κέντρα υγείας χωρίς προσωπικό, αφού όλοι υποχρεώθηκαν να δουλέψουν στο εργοτάξιο της μετεγκατάστασης για να τους επιτραπεί να συνεχίσουν… Ακόμα και οι έφηβοι έπρεπε να συμμετέχουν στις εργασίες αν ήθελαν να πάρουν την άδεια για να περάσουν τις εξετάσεις τους. Για αμοιβή, η κάθε οικογένεια έλαβε από ένα χωράφι μεγέθους από 0,25 ως 0,50 εκτάρια, σε γενικές γραμμές όχι ιδιαίτερα γόνιμο και το οποίο έπρεπε να ξεχερσώσει χωρίς εργαλεία…

Η οργή του κόσμου δεν επηρεάζει στο ελάχιστο τους στρατηγικούς σχεδιασμούς που αποφασίζονται στους διαδρόμους των υπουργείων. Ανάμεσα στα ονόματα των επενδυτών φιγουράρουν η σαουδαραβική Saudi Star και η ινδική εταιρεία Karuturi. Η πρώτη επιτρέπει στη Σαουδική Αραβία να διατηρήσει τους φυσικούς της πόρους, ανάμεσά τους το νερό. Η δεύτερη κάνει μπίζνες. Παρόντες είναι επίσης η Ευρώπη, οι ΗΠΑ και το Ισραήλ και μάλιστα με έντονη δραστηριότητα, ιδίως στην παραγωγή βιοκαυσίμων.

Φυτείες σόργου

« Γενικό συμφέρον »

Για να δικαιολογήσει την παράνομη απαλλοτρίωση γης από τους πιο ευπαθείς και παραγκωνισμένους πληθυσμούς – η οποία απαγορεύεται εκτός αν πρόκειται για δημόσιους σκοπούς « γενικού συμφέροντος » -, η κυβέρνηση δηλώνει ανερυθρίαστα ότι οι εκτάσεις που παραχωρήθηκαν έμεναν ανεκμετάλλευτες. 
Ο στόχος στην πραγματικότητα είναι να μπει τέρμα στις πολιτισμικές πρακτικές αυτών των αγροτικών κοινοτήτων, στις οποίες η παραδοσιακή γεωργία συναντάται με την αγροτική κτηνοτροφία του παρελθόντος.

Αυτές οι τεχνικές χρειάζονται οπωσδήποτε εκσυγχρονισμό προκειμένου να βελτιωθεί η απόδοση και να διευκολυνθεί η δουλειά. Αλλά, η γεωργία παραμένει ο φτωχός συγγενής της αιθιοπικής πολιτικής. Η έλλειψη κατάρτισης των χωρικών μεγαλώνει το χάσμα ανάμεσα σε μια γεωργία μικρής κλίμακας που σέβεται το περιβάλλον και σε μια άλλη που να είναι σε θέση να θρέψει τον πληθυσμό. Ωστόσο, αν οι οικογένειες είχαν στη διάθεσή τους τέσσερα με πέντε στρέμματα ποιοτικής καλλιεργήσιμης γης που να ποτίζεται επαρκώς, η χώρα θα μπορούσε να επιτύχει τη διατροφική επάρκεια.

Αλλά, οι κυβερνώντες και οι οικονομικές δυνάμεις αποφάσισαν διαφορετικά : από το 2006, οι εισαγωγές αγροτικών ειδών πρώτης ανάγκης (σιτάρι, σόργο και φοινικέλαιο) έχουν εκτιναχθεί στα ύψη. Το 2010, η Αιθιοπία εισήγαγε από τις ΗΠΑ το 95% του σόργου [6] που καταναλώνει !
Η κυβέρνηση δικαιολογεί την κρατική λεηλασία με την ανάγκη για ξένο συνάλλαγμα, ούτως ώστε να κατασκευαστούν οι υποδομές που είναι απαραίτητες για την ανάπτυξη της χώρας. Αλλά, σε αυτή την περίπτωση, πως εξηγείται το γεγονός ότι εκτάσεις ανάλογης ποιότητας που στη Μαλαισία νοικιάζονται 300 ευρώ το χρόνο ανά εκτάριο εδώ νοικιάζονται μόλις 1,5 ευρώ ;

Notes
[1] Johan Helland, « Regime foncier pastoral en Ethiopie », VertigO, hors-serie n° 4, Νοέμβρης 2007.

[2] Tomaso Ferrando, « L’accaparement des terres ou comment la loi expulse les gens de leurs terres », Pambazuka, n° 247, 4 Ιουλίου 2012.

[3] « Issues pour l’agriculture ethiopienne : options et scenarios », Point Info 002, Future Agricultures Consortium, Ιανουάριος 2006.

[4] Διαβάστε Benoit Lallau, « Quand la Banque mondiale encourage la razzia sur les terres agricoles », Le Monde diplomatique, Σεπτέμβριος 2011. 
Δείτε επίσης στην ιστοσελίδα :http://www.monde-diplomatique.fr/carnet/2011-12-16-terres-agricoles
το διαδικτυακό ντοκιμαντέρ του Philippe Revelli « Ruee sur les terres agricoles au Mali », Δεκέμβριος 2011.

[5] « Ethiopie : les deplacements forces provoquent la faim et ladetresse », Human Rights Watch, 18 Ιανουαρίου 2012.

[6] ΣτΜ : είδος δημητριακού, εξαιρετικά ανθεκτικού, το οποίο μπορεί να αναπτυχθεί με ελάχιστο νερό.

* Η Agnès Stienne είναι δημοσιογράφος και γραφίστρια.

Πηγή κειμένου :http://www.monde-diplomatique.gr/spip.php?art
www.monde-diplomatique.fr