Fonio-ένα παραμελημένο δημητριακό

crabgrass

Το γκαζόν δεν τρώγεται, απ'όσο ξέρουμε  οι περισσότεροι...ή μήπως όχι, και το λέμε έτσι  από συνήθεια αφήνοντάς  το  να πάει χαμένο...;
Κορυφαίο ερώτημα που άρχισε να με απασχολεί όταν διάβασα  τα παρακάτω σχόλια στο Πρώτο θέμα.(δείτε όλα τα σχόλια)
τσυριζαραίος12/04/2013
και σεις γκαζόν θα τρώτε ελληναράδες μου με τις τσιπροδραχμές.
Απάντηση zen12/04/2013
 To γκαζόν που φυτρωνει στις κομμουνιστικες χωρες τρώγεται βρε άσχετοι
Αριστερούλης 12/04/2013
 Οι Ελληνες κουμμουνιστές ζουν σε Ψυχικό κι Εκάλη δεν έχουν τέτοια προβλήματα. Το γκαζόν του κήπου τους, το καπνίζουν δεν το τρώνε.

Μετά απ'αυτό άρχισα να ψάχνω ποιο φυτό λένε γκαζόν σε αυτή τη χώρα(αυτό γιατί έχω μια απέχθεια για τους άχρηστους χλοοτάπητες,και δεν έχω δώσει σημασία στο είδος τους),και να παρατηρώ προσεκτικά ποια ζιζάνια το απειλούν.

Πολλοί  θα συμφωνήσετε με την διαπίστωση πως απ'όταν οι αγρότες έγιναν αστοί και μετακόμισαν  στις πόλεις, περικύκλωσαν τα σπίτια τους με καλλωπιστικά φυτά και παράλληλα άρχισαν να επιτίθενται στα βρώσιμα σαν να είναι απειλητικά για τη ζωή!!

Το φυτό της πρώτης φωτογραφίας που συχνά αποκαλείται καβουράκι,(crabgrass) είναι ένας εισβολέας για το κανονικό γκαζόν και  το καταπολεμούν με κάθε τρόπο.
Αμέτρητες ώρες δουλειάς και τόνοι βλαβερών  χημικών για ανθρώπους και ζώα για να το εξολοθρεύσουν. Μήπως είναι η ώρα να  ξανασκεφτούμε αν είναι το μόνο που μπορούμε να κάνουμε γι'αυτό;
Θα κάνουμε μια προσπάθεια να γνωρίσουμε την ιστορία και την χρησιμότητά του.
Πάμε μια βόλτα έξω.
Βρίσκεται σε κάθε πλατεία και δημόσιο χώρο αλλά πραγματικά κανείς πλέον στην Ευρώπη δεν το λογαριάζει για φαγώσιμο. Αντίθετα στην Αφρική είναι ένα φυτό κειμήλιο, από τα σιτηρά που έθρεψαν κόσμο και ζώα αμέτρητους αιώνες. Κι εκεί φυσικά  σήμερα τείνει να ξεχαστεί, γιατί είναι κουραστική η επεξεργασία του.Τώρα τον Αύγουστο, στη χώρα μας ετοιμάζει τους καρπούς του.
Αυτή είναι εικόνα  του φυτού που τράβηξα σ'ένα κεντρικό δρόμο, στις αρχές Ιουλίου.

Η κιτρινωπή κορυφή  του είναι ο ώριμος σπόρος

Περιγραφή
Το  fonio- Digitaria exilis- (ή και Digitaria sanguinalis) είναι ένα ετήσιο χαμηλό χόρτο που φτάνει μέχρι  τα 80 εκατοστά, από την οικογένεια Poaceae με  λεπτά σπαθοειδή και  εναλλακτικά  απλά φύλλα.

Digitaria exilis (Kippist) Stapf

Παραδοσιακά ονομάζεται  άσπρο fonio-και από τους Ευρωπαίους "το ρύζι των πεινασμένων".
 Υπάρχει και άλλη μια σκούρα ποικιλία η Digitaria longiflora (Retz.) Pers που θεωρείται κατώτερης ποιότητας. Η επόμενη εικόνα είναι από ένα πολύ συνηθισμένο ζιζάνιο στη χώρα μας που σε κάποια μέρη το λένε αιματόχορτο, από την ίδια οικογένεια.

digitaria-sanguinalis(Αιματόχορτο)

Γεωγραφική κατανομή:
Το fonio είναι  αρχαία καλλιέργεια και η ακριβής του  προέλευση  άγνωστη, αλλά πιθανολογείται  ότι προέρχεται από τη Δυτική Αφρική. Ιστορικά, τα  αρχεία  χρήσης  του ξεκινούν από τον 14ο  αιώνα.

Σήμερα  καλλιεργείται διάσπαρτα από το Πράσινο Ακρωτήριο έως  και τη Σενεγάλη.
 Σύμφωνα με τις στατιστικές του FAO*, η μέση παγκόσμια παραγωγή λευκού και μαύρου fonio από το 1999 - 2003 ανήλθε σε 257.000 τόνους ετησίως από 360.000 εκτάρια, όλα στη Δυτική Αφρική.
 Οι κυριότερες χώρες παραγωγής είναι :
 η Γουινέα (128.000 τόνους ετησίως την περίοδο 1999-2003, από 137.000 εκτάρια),
 Νιγηρία (78.000 τόνους από 142.000 εκτάρια),
Μάλι (21.000 τόνους από 33.000 εκτάρια),
Μπουρκίνα Φάσο (13.000 τόνους από 16.000 εκτάρια) και
Ακτή Ελεφαντοστού (11.000 τόνους από 22.000 εκτάρια).
 Η  παραγωγή του σε άλλα κράτη δεν είναι γνωστή, όμως υπάρχει.
Το  fonio σπάνια αποτελεί αντικείμενο εμπορίου έξω από τη Δυτική Αφρική, εκτός από μικρές ποσότητες  που πωλούνται ως προϊόν πολυτελείας στην Ευρώπη!!

Χρήσεις 
Το fonio, βασική τροφή σε διάφορες περιόδους και χώρες της Δυτικής Αφρικής, όπου είναι επίσης γνωστό ως «acha» ή «Fundi», παρά την υποβάθμιση  που έχει υποστεί από άλλα δημητριακά, θεωρείται  ένα τρόφιμο κύρους (ανάμεσα στα τρόφιμα πολυτελείας) ένα τρόφιμο γκουρμέ όπως θα λέγαμε εμείς οι Δυτικοί.
Σε περιοχές της Νιγηρίας, του Μπενίν, του Τόγκο και της Γκάνα, ειδικά  το κουσκούς τύπου «Wusu-Wusu» παρασκευάζεται με fonio. Και κάποιες φυλές φτιάχνουν ποτά τύπου μπύρας (tchapalo) από το δημητριακό. Το αλεύρι ψιλοαλεσμένο μπορεί να αναμιχθεί με άλλα άλευρα για την παρασκευή ψωμιού, μπισκότων και χυλού. Εκτός από τα καθημερινά γεύματα, το fonio συνδέεται επίσης με διάφορες θρησκευτικές τελετές όπου αποδίδονται τιμές στους προγόνους.
 Είναι επίσης μια πολύτιμη, εύπεπτη τροφή για τα  ζώα  του αγροκτήματος, και ειδικά  για τα πουλιά!!
Πιθανόν οι μόνοι που θα το γνωρίζουν στη χώρα μας να είναι όσοι εμπορεύονται ή διατηρούν ωδικά και άλλα πτηνά.

Ιδιότητες και συστατικά
Ο σπόρος ολικής άλεσης  ανά 100 g  περιέχει:
Ενέργεια 1390 kJ (332 kcal), πρωτεΐνες 7,1 g, λίπος 3,0 g, υδατάνθρακες 74,4 g, φυτικές ίνες 7,4 g,
41 mg Ca,  P 191 mg,  8,5 mg Fe, 0,24 mg θειαμίνη, ριβοφλαβίνη 0,10 mg και 1,9 mg , νιασίνη (Leung, Busson και Jardin, 1968).
Τα αμινοξέα που περιέχουν τα 100 γρ σπόρων είναι
 Τρυπτοφάνη 111 mg,- λυσίνη, 205 mg -μεθειονίνη 441 mg,
φαινυλαλανίνη 402 mg -θρεονίνη 315 mg,
βαλίνη 457 mg - λευκίνη 772 mg και 315 mg ισολευκίνη
(FAO, 1970).
Η σύνθεση αμινοξέων του fonio είναι συγκρίσιμη με εκείνη των άλλων σιτηρών, αλλά έχει μια σχετικά υψηλότερη περιεκτικότητα σε μεθειονίνη. Και η γεύση του  θεωρείται καλή.

Βιοχημική σύνθεση

Η σύνθεση του αποφλοιωμένου fonio είναι πολύ όμοια με εκείνη των άλλων δημητριακών.

Fonio σύνθεση σε σχέση με άλλα σιτηρά

Συστατικά	Καθαρισμένο fonio	Καστανό ρύζι	Σόργο	Κεχρί	Αραβόσιτος	Σιτάρι
Σάκχαρα	85%	86%	84%	83%	83%	82%
Πρωτεΐνες	10%	10%	11%	12%	11%	14%
Λίπος	3,5%	2,5%	3,5%	4%	4,5%	2%
Ash(τέφρα)	1%	1,4%	1,2%	1,2%	1,3%	2%

Μετά την λεύκανση, η σύνθεσή του είναι  παρόμοια με εκείνη του λευκού ρυζιού, αλλά είναι πλουσιότερο σε θείο και αμινοξέα από άλλα σιτηρά.
Οφέλη για την υγεία:
Το fonio  θεωρείται πως έχει  τονωτικές  ιδιότητες. Συνιστάται για τις  μητέρες που θηλάζουν,  τα διαβητικά άτομα  και τους εξασθενημένους οργανισμούς  ειδικά  από δυσεντερία (όπως και το ρύζι).
Πριν από πολλά χρόνια  επίσης, ανακαλύφθηκε ότι ωφελεί  τα πουλιά που ασθενούν με κοκκιδίαση,και με κατανάλωση των σπόρων γίνονται  πολύ γρήγορα καλά.

Νοθεύσεις και  υποκατάστατα 
Το μαύρο fonio και ένα είδος κεχριού  της Γουινέας ( Brachiaria deflexa (Schumach.) Robyns) χρησιμοποιούνται συχνότερα ως υποκατάστατα.
Άλλες χρήσεις
Το άχυρο είναι εξαιρετικό σαν ζωοτροφή και συχνά πωλείται στις αγορές για το σκοπό αυτό.
Ξερό και ψιλοκομμένο αναμιγνύεται με πηλό για να γίνουν οι  τοίχοι των σπιτιών.
Χρησιμοποιείται επίσης σαν καύσιμο για το μαγείρεμα, και από την τέφρα του παράγεται
ποτάσα.

Ναι είναι πολύ μικροί οι σπόροι!

Προοπτικές
Το fonio εσφαλμένα ονομάζεται « το ρύζι των πεινασμένων», επειδή δεν καλλιεργείται για να ανακουφίσει την πείνα, αλλά λόγω της καλής θρεπτικής αξίας του και της συμβολής του στη διατροφή όταν δεν βρίσκεται κάτι πιο εύκολο.
Εκτιμάται επίσης και για τη γεύση του- που είναι εξαιρετική-από πολλούς λαούς  της Αφρικής, και παλιότερα και της Β.Ευρώπης!!
 Πρόκειται για καλλιέργεια με σύντομο κύκλο, που παράγεται σε πολύ φτωχά εδάφη. Το  fonio συνήθως σπέρνεται με το ξεκίνημα της εποχής των βροχών. Η προετοιμασία του εδάφους  που χρειάζεται είναι ελάχιστη. Η βλάστηση  της προηγούμενης χρονιάς καίγεται και οι στάχτες σκορπίζονται στο έδαφος πριν γίνει η νέα καλλιέργεια. Ο  σπόρος  αναμιγνύεται με ίση ποσότητα άμμου ή στάχτης, σκορπίζεται  και καλύπτεται  ελαφρά με χώμα, είτε με "βούρτσισμα" με κλαδιά δέντρων, είτε με τσάπα.

Fonio, fonio blanc, petit εκ. (Fr).

 Το ποσό σπόρων  που χρειάζεται για τη σπορά είναι 10-30 κιλά ανά εκτάριο. Μερικές φορές  η σπορά γίνεται σε φυτώριο και τα φυτά μεταφυτεύονται στο χωράφι μετά τη βλάστηση.
Το fonio συνήθως καλλιεργείται ως μονο- καλλιέργεια, αλλά και κάποιες φορές εμβόλιμα με σόργο ή κεχρί. Στη Γουινέα  οι αγρότες σπέρνουν συνήθως διάφορα είδη fonio μαζί και στη συνέχεια  συμπληρώνουν τα κενά με κεχρί. Στην αμειψισπορά το  fonio συχνά ακολουθεί το ρύζι σαν σύντομη καλλιέργεια  πριν από κάποια άλλη την ίδια εποχή.
 Αν και συχνά αναφέρεται  ότι το φυτό δεν χρειάζεται  βοτάνισμα, άλλες πηγές ισχυρίζονται ότι ένα βοτάνισμα  4 -5 εβδομάδες μετά τη σπορά είναι αναγκαία για καλύτερες αποδόσεις.
Η απόδοση  της καλλιέργειας είναι συνήθως 600-900 kg / ha, αλλά υπάρχουν και μεγαλύτερες  πάνω από 1000 kg / ha/εκτάριο, αλλά και χαμηλές ,όπως 150-200 kg / ha.

 Ασθένειες και παράσιτα 
Τα φυτά είναι ευαίσθητα στην σκουριά (Puccinia oahuensis )ενώ  έχουν αντοχή στους νηματώδεις  (Meloidogyne incognita και Meloidogyne javanica).
Βλαβερά παρασιτικά φυτά  είναι αυτά του γένους Striga .Τα πουλιά μπορούν να προκαλέσουν σοβαρές απώλειες, έτσι  οι συσκευές που τα τρομάζουν  είναι συνήθως απαραίτητες.
Οι σπόροι  δεν  βλάπτονται από παράσιτα  κατά την αποθήκευση εάν γίνεται σωστά.
Συγκομιδή 
 Η συγκομιδή γίνεται  με μαχαίρι ή δρεπάνι σε δεμάτια, που στεγνώνουν και αποθηκεύονται σε στεγασμένους χώρους. Η χρήση μηχανών είναι δύσκολη λόγω της ιδιομορφίας των φυτών.
 Αν τα φυτά στεγνώσουν, το σιτάρι σπάει εύκολα και  είναι προτιμότερο ο θερισμός να γίνεται πριν από την εποχή της ξηρασίας (γεγονός που έχει επαληθευτεί  εμπειρικά)και πριν η  υγρασία του αέρα  μειωθεί σημαντικά.
Η συγκομιδή  συχνά γίνεται κλιμακωτά ώστε να ανταποκρίνεται στις άμεσες ανάγκες του αγρότη.

Αλώνισμα fonio στην Μπουρκίνα Φάσο

Χειρισμός μετά τη συγκομιδή 
Ο κύκλος επεξεργασίας  μετά τη συγκομιδή είναι δύσκολος και χρονοβόρος, και γίνονται προσπάθειες να αναπτυχθούν μέθοδοι  που θα συντομεύσουν τη διαδικασία.
Κανονικά  οι σπόροι λιχνίζονται  περίπου 8 ημέρες μετά τη συγκομιδή, παραδοσιακά με πίεση και κοπάνισμα. Οι φλοιοί παραμένουν επί των κόκκων, οι οποία διατηρούν  ακόμη  ένα ποσοστό  υγρασίας και  πρέπει να  αποξηρανθούν περισσότερο.
Οι σπόροι θεωρούνται αρκετά στεγνοί όταν τρέχουν εύκολα μέσα από τα δάχτυλα. Το προϊόν μετά την  πρώτη  αποφλοίωση χρειάζεται περαιτέρω επεξεργασία σε 2 στάδια: αφαίρεση του φλοιού από τους κόκκους, και λεύκανση.
Και τα δυο αυτά  γίνονται με το χέρι και απαιτούν 4-5 ξυλοδαρμούς με γουδί και γουδοχέρι, που εναλλάσσονται  με λίχνισμα. Για να παραχθεί ένα προϊόν καλής ποιότητας, όλο το χώμα και η άμμος θα πρέπει να απομακρύνονται  κατά διαστήματα με πλύσεις.
 Μικρής κλίμακας επιχειρήσεις  μηχανικής επεξεργασίας  του σιτηρού βρίσκονται σε κάποιες πόλεις,  στο Μαλί και τη Μπουρκίνα Φάσο, με στόχο την εμπορική διακίνηση και τις εξαγωγές.

Αποθήκες σιτηρών

Η βελτίωση του γενετικού υλικού του  fonio δεν είχε κινήσει  μέχρι σήμερα το ενδιαφέρον των ερευνητών λόγω της ανεπαρκούς γνώσης  της βιολογίας του και του εξαιρετικά μικρού μεγέθους του. Οι περισσότερες συλλογές γενετικού υλικού που έγιναν  πριν από το 1990  έχουν χαθεί, αλλά περίπου 400 αντίγραφα  ειδών υπάρχουν στο Institut de Recherche pour le Developpement στη Γαλλία. Έχουν καταμετρηθεί περίπου 300 είδη του φυτού σε όλο τον κόσμο.
Πρόσφατα,  ξεκίνησαν προσπάθειες   βελτιώσεων στην απόδοση και την επεξεργασία.

fonio 

Η εικόνα είναι από το Ιλινόις, και μοιάζει πολύ με τα είδη που ευδοκιμούν στη χώρα μας.
Αν κάποια στιγμή τα συναντήσετε, θυμηθείτε πως είναι τροφή και όχι σκουπίδια ή ζιζάνια...
Επαναπροσδιορισμό στις αξίες μας απαιτούν οι καιροί, τώρα που το μοντέλο παραγωγής-οικονομίας που γνωρίζαμε καταρρέει.....
Σημαντικές αναφορές
http://database.prota.org/PROTAhtml/Digitaria%20exilis_En.htm
Εδώ και συνταγές!!
http://www.fonio-bio.com
Εικόνες και πηγές
Digitaria exilis 02 Pleis
Digitaria exilis 01 Ecoport S. Salebo
http://database.prota.org/PROTAhtml/Digitaria%20exilis_En.htm
http://ec.europa.eu/research/headlines/news/article_06_09_22_en.html
http://richessemali.blogspot.gr/2011/11/la-republique-de-mali.html
http://fonio.cirad.fr/en/the_grain/biochemical_composition
http://fr.wikipedia.org/wiki/Digitaria
http://fr.wikipedia.org/wiki/Gazon
http://www.protothema.gr/ajax.aspx?m=Atcom.Sites.ProtoThema.Modules.ArticleComments&la=1&acpn=2&aid=271135&template=ArticleComments