Πως φτάσαμε ως εδώ;

Που να βρεθεί ντροπή να με κρατήσει
στη λάσπη και στην ξύλινη σκεπή
τη φτώχεια που μας έχει γονατίσει
τη νιώθω μεγαλύτερη ντροπή...
Θα κλείσω τα μάτια - Άκης Πάνου- Γ. Μπιθικώτσης.

http://www.youtube.com/watch?v=np1Na0U_Gzc&feature=related
Σημειώσεις Οικονομικής Ιστορίας.Διδάσκων: Μ. Ρηγίνος
Εισαγωγή: Μια κάτοψη του 20ου αιώνα.
Η καταστροφή του παρελθόντος, ή μάλλον η καταστροφή των κοινωνικών μηχανισμών που συνδέουν τη σύγχρονη εμπειρία μας με την εμπειρία των προηγούμενων γενιών αποτελεί ένα από τα πιο χαρακτηριστικά και αλλόκοτα φαινόμενα στα τέλη του αιώνα μας.
 Οι περισσότεροι νέοι σήμερα μεγαλώνουν σ ένα κλίμα διαρκούς παρόντος, χωρίς καμία οργανική σχέση με το παρελθόν της εποχής που ζουν.
Ο κόσμος που θρυμματίστηκε στα τέλη της δεκαετίας του ‘80 ήταν ο κόσμος που διαμορφώθηκε κάτω από την επίδραση της Ρωσικής επανάστασης του 1917. Σημάδεψε τους ανθρώπους στο βαθμό για παράδειγμα, που τους έθισε να σκέφτονται για τη σύγχρονη βιομηχανική κοινωνία με το σχήμα δύο αντιθετικών πόλων, του «καπιταλισμού» και του «σοσιαλισμού», δύο αμοιβαία αποκλειόμενες λύσεις, η μια προσδιορίζοντας τις οικονομίες που οργανώθηκαν κατά το πρότυπο της Ε.Σ.Σ.Δ., η άλλη όλες τις υπόλοιπες οικονομίες.
Σήμερα θα πρέπει να έχει καταστεί σαφές ότι επρόκειτο για μια αυθαίρετη και σ’ένα βαθμό τεχνητή κατασκευή, την οποία μπορούμε να κατανοήσουμε μόνο αν τη θέσουμε σ’ένα ιδιαίτερο ιστορικό πλαίσιο.

 Σημαντικές διαπιστώσεις...

Κι όμως δεν είναι εύκολο να φανταστεί κανείς έστω και αναδρομικά, άλλες αρχές ταξινόμησης που ίσως να ήταν πιο ρεαλιστικές απ’αυτές που έθεταν τις ΗΠΑ, την Ιαπωνία, τη Σουηδία, τη Βραζιλία, την Ο.Δ.Γ. και τη Νότια Κορέα στην ίδια κατηγορία, και τις κρατικές οικονομίες και τα συστήματα της σοβιετικής περιοχής που κατέρρευσαν μετά τη δεκαετία του ‘80 στην ίδια κατηγορία με εκείνες της Ανατολικής και Νοτιοανατολικής Ασίας που εμφανώς δεν κατέρρευσαν.
Αυτό είναι το αποτέλεσμα ενός αιώνα ιδεολογικών πολέμων που πήραν τη θέση των θρησκευτικών πολέμων του παρελθόντος. Κύριο χαρακτηριστικό τους είναι η έλλειψη ανεκτικότητας.
Θρησκευτικές ή ιδεολογικές αντιπαραθέσεις σαν κι αυτές από τις οποίες είναι γεμάτος ο αιώνας, ορθώνουν οδοφράγματα στο δρόμο του ιστορικού, που το κυριότερο καθήκον του δεν είναι να κρίνει αλλά να καταλάβει ακόμα κι αυτά που ελάχιστα καταλαβαίνουμε. Κι όμως, αυτό που εμποδίζει την κατανόηση δεν είναι μόνο οι εμπαθείς πεποιθήσεις μας αλλά η ιστορική εμπειρία που τις διαμόρφωσε.
Για παράδειγμα, το να κατανοήσουμε τη ναζιστική εποχή στη γερμανική ιστορία και να τη θέσουμε στο ιστορικό της πλαίσιο δεν σημαίνει ότι συγχωρούμε τη γενοκτονία.
Σε τελευταία ανάλυση όσοι ζήσαμε στον 20ο αιώνα δύσκολα θα αποφύγουμε τη διατύπωση αξιολογικών κρίσεων. Το δυσκολότερο και το πιο επίπονο όμως είναι η κατανόηση.
2.
Η περίοδος που θα εξετάσουμε, ο Σύντομος 20ος Αιώνας, αρχίζει με το ξέσπασμα του Α΄  παγκοσμίου πολέμου και φτάνει μέχρι την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης.
Η δομή του Σύντομου Εικοστού Αιώνα μοιάζει σαν ένα τρίπτυχο ή σαν ένα ιστορικό σάντουιτς.
Την Εποχή της Καταστροφής από το 1914 μέχρι την επομένη του δευτέρου πολέμου ακολούθησαν 25 με 30 χρόνια εκπληκτικής οικονομικής μεγέθυνσης και κοινωνικού μετασχηματισμού που πιθανότατα μετέβαλαν την ανθρώπινη κοινωνία πολύ πιο βαθιά από ό,τι κάθε άλλη χρονική περίοδος συγκρίσιμης χρονικής διάρκειας. Μπορούμε να δούμε την περίοδο αυτή σαν μια χρυσή εποχή, και έτσι θεωρήθηκε σχεδόν αμέσως με την λήξη της στις αρχές της δεκαετίας του ‘70. Το τελευταίο μέρος του αιώνα ήταν μια περίοδος αποσύνθεσης, αβεβαιότητας και κρίσης – στην πραγματικότητα δε καταστροφής – για ευρύτερες περιοχές του κόσμου όπως για την Αφρική, την πρώην ΕΣΣΔ και τις πρώην σοσιαλιστικές χώρες της Ευρώπης.
Μπορούμε να πούμε ότι ο Σύντομος Εικοστός Αιώνας διάνυσε μια σύντομη χρυσή εποχή εν μέσο δύο περιόδων κρίσεων οδεύοντας προς ένα άγνωστο και προβληματικό αλλά όχι αναγκαστικά δυσοίωνο μέλλον. Και απαντώντας σε όσους μεταφυσικά μιλούν για το «Τέλος της Ιστορίας» είναι ότι μέλλον θα υπάρξει.
 Διότι όσο υπάρχει ανθρώπινη φυλή, η ιστορία θα συνεχίζεται.
Ο πρώτος παγκόσμιος πόλεμος σηματοδότησε τη διάλυση του δυτικού πολιτισμού του 19ου αιώνα. 
Από άποψη οικονομίας, ο πολιτισμός αυτός ήταν καπιταλιστικός, φιλελεύθερος στη νομική και συνταγματική του δομή, αστικός από άποψη εικόνας της χαρακτηριστικής ηγεμονικής του κοινωνικής τάξης. Ήταν επίσης σημαντικός από τη σκοπιά της επιστημονικής προόδου, της γνώσης και της παιδείας. 
Έτρεφε επίσης βαθιά την πεποίθηση για την κεντρική σημασία που είχε η Ευρώπη, το λίκνο των επαναστάσεων στις επιστήμες, τις τέχνες, την πολιτική και τη βιομηχανία. 
Μια Ευρώπη που η οικονομία της είχε διεισδύσει στο μεγαλύτερο μέρος του κόσμου που οι στρατιώτες της είχαν κατακτήσει και καθυποτάξει, που ο πληθυσμός είχε αυξηθεί μέχρι του σημείου να αποτελεί το ένα τρίτο της ανθρώπινης φυλής και τέλος που τα μεγαλύτερα κράτη της αποτελούσαν το σύστημα της παγκόσμιας πολιτικής.
Οι δεκαετίες που πέρασαν από το ξέσπασμα του πρώτου παγκοσμίου πολέμου μέχρι την επομένη του δευτέρου, ήταν για την κοινωνία μια Εποχή Καταστροφής.
 Η κοινωνία αυτή συγκλονίσθηκε από δύο παγκοσμίους πολέμους που τους διαδέχτηκαν δύο κύματα παγκόσμιας εξέγερσης και επανάστασης, τα οποία έφεραν στην εξουσία ένα σύστημα που ισχυρίστηκε ότι αποτελούσε την ιστορικά προκαθορισμένη εναλλακτική λύση απέναντι στην αστική και καπιταλιστική εξουσία, πρώτα στο ένα έκτο του πλανήτη και μετά το δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο στο ένα τρίτο του παγκόσμιου πληθυσμού. 
Οι τεράστιες αποικιοκρατικές αυτοκρατορίες που χτίστηκαν πριν και κατά τη διάρκεια της Εποχής των Αυτοκρατοριών, συγκλονίστηκαν συθέμελα και κονιορτοποιήθηκαν.

Επιπλέον μια παγκόσμια οικονομική κρίση, άνευ προηγουμένου βαθιά, γονάτισε ακόμα και τις πιο ισχυρές καπιταλιστικές οικονομίες και φάνηκε να αναστρέφει τη δημιουργία μιας ενιαίας καθολικής παγκόσμιας οικονομίας η οποία αποτέλεσε μια αξιοθαύμαστη επίτευξη του φιλελεύθερου καπιταλισμού του 19ου αιώνα.
Ενώ η οικονομία παραπαίει, οι θεσμοί της φιλελεύθερης δημοκρατίας ουσιαστικά  εξαφανίστηκαν στην διάρκεια του μεσοπολέμου με εξαίρεση κάποια μέρη της Ευρώπης, της Βόρειας Αμερικής και της Αυστραλίας καθώς επικράτησαν ο φασισμός και τα δορυφορικά αυταρχικά κινήματα και καθεστώτα του.
Μόνο η πρόσκαιρη και παράξενη συμμαχία φιλελεύθερου καπιταλισμού και κομμουνισμού, έσωσαν τη δημοκρατία, διότι η νίκη εναντίον της Γερμανίας του Χίτλερ επιτεύχθηκε ουσιαστικά από τον Κόκκινο Στρατό.

Πρόκειται για μια από τις ειρωνείες του αιώνα, ότι δηλαδή τα πιο διαρκή αποτελέσματα της Οκτωβριανής επανάστασης, επιδίωξη της οποίας ήταν η ανατροπή του καπιταλισμού σε παγκόσμια κλίμακα, συνίσταται στη διάσωση του ανταγωνιστή της τόσο στην περίοδο του πολέμου όσο και στη περίοδο της ειρήνης. 
Με άλλα λόγια, η Οκτωβριανή επανάσταση προμήθευσε τον ανταγωνιστή της με το κίνητρο για να αυτομεταρυθμιστεί μετά το δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο. Επίσης κάνοντας δημοφιλή τον οικονομικό σχεδιασμό του έδωσε επίσης ορισμένες από τις διαδικασίες για να μεταρρυθμιστεί..
Από την άλλη μεριά η μεγάλη οικονομική κρίση της δεκαετίας του ‘30 ήταν εκείνη που έκανε το οικονομικό σύστημα της Σοβιετικής Ένωσης να μοιάζει ως μια ρεαλιστική εναλλακτική λύση απέναντι στη καπιταλιστική οικονομία. 
Στον ίδιο βαθμό η πρόκληση του φασισμού ήταν που έκανε την ΕΣΣΔ αναντικατάστατο εργαλείο της ήττας του Χίτλερ και κατά συνέπεια μία από τις δύο υπερδυνάμεις που η αντιπαράθεση τους κυριάρχησε και έσπειρε τρόμο στο δεύτερο μισό του Σύντομου Εικοστού Αιώνα ενώ παράλληλα σταθεροποιούσε από πολλές πλευρές την πολιτική της δομή.
 Η ΕΣΣΔ δεν θα μπορούσε διαφορετικά να βρεθεί, επικεφαλής του «σοσιαλιστικού στρατοπέδου», περιλαμβάνοντας το ένα τρίτο της ανθρώπινης φυλής και έχοντας μια οικονομία η οποία για ένα σύντομο χρονικό διάστημα φάνηκε πως θα μπορούσε ίσως να ξεπεράσει την καπιταλιστική οικονομική μεγέθυνση.
Η περίοδος 1947-1973, «η χρυσή εποχή» χαρακτηρίζεται από τον εκπληκτικότερης κλίμακας οικονομικό, κοινωνικό και πολιτισμικό που έχει καταγραφεί στην ιστορία.
Αυτή ακριβώς η περίοδος άσκησε τη μεγαλύτερη επίδραση στην ιστορία εικοστού αιώνα, διότι οι αλλαγές που επέφερε στην ανθρώπινη ζωή σ’ολοκληρη την υφήλιο ήταν τόσο βαθιές όσο και αμετάστρεπτες.
 Επιπλέον, οι αλλαγές αυτές συνεχίζονται.
Οι δεκαετίες που ακολούθησαν την χρυσή εποχή χαρακτηρίστηκαν από καθολική η παγκόσμια κρίση.
Η κρίση επηρέασε τα διάφορα μέρη του κόσμου με διαφορετικούς τρόπους και σε διαφορετικό βαθμό, επηρέασε όμως όλες τις χώρες, ανεξάρτητα από την πολιτική, κοινωνική και οικονομική φυσιογνωμία τους , διότι για πρώτη φορά στην ιστορία «η χρυσή εποχή» δημιούργησε μια ενιαία και όλο και περισσότερο ενσωματωμένη καθολική παγκόσμια οικονομία που λειτουργούσε σε μεγάλο βαθμό διασυνοριακά («διεθνικά») και κατά συνέπεια όλο και περισσότερο διαπερνούσε τα σύνορα της κρατικής ιδεολογίας. Αρχικά, τα δεινά της δεκαετίας του ‘70 θεωρήθηκαν μόνο ως ελπιδοφόρα και προσωρινή ανάπαυλα στο Μεγάλο Άλμα προς τα Εμπρός της παγκόσμιας οικονομίας και οι χώρες, ανεξάρτητα από το οικονομικό τους σύστημα και το πολιτικό τους καθεστώς απέβλεπαν στην εξεύρεση προσωρινών λύσεων. 
Όμως, όλο και περισσότερο γινόταν σαφές ότι επρόκειτο για μια εποχή με μακροχρόνιες δυσκολίες, για τις οποίες οι καπιταλιστικές χώρες επιδίωξαν να εξεύρουν ριζοσπαστικές λύσεις, συχνά ακολουθώντας τους κοσμικούς θεολόγους της ξέφραγης ελεύθερης αγοράς που απέρριπταν την πολιτική εκείνη η οποία τόσο καλά είχε εξυπηρετήσει την παγκόσμια οικονομία στη χρυσή εποχή και η οποία τώρα φαινόταν να αποτυγχάνει.
Οι ακραίοι οπαδοί του laissez-faire δεν πέτυχαν περισσότερα σε σχέση με άλλους. 
Στη δεκαετία του ‘80 και στη δεκαετία του ‘90, ο καπιταλιστικός κόσμος άρχισε και πάλι να παραπαίει υπό το βάρος της μαζικής ανεργίας, και των κυκλικών υφεσιακών κρίσεων. Εμφανίζεται η πιο θεαματική παρά ποτέ αντιπαράθεση ανάμεσα σε άστεγους ζητιάνους και διάγοντες πολυτελή βίο.

Οι σοσιαλιστικές χώρες, με τις δικές τους παραπαίουσες και ευάλωτες οικονομίες, οδηγήθηκαν προς εξίσου ή ακόμα και πιο ριζικές ρήξεις με το παρελθόν τους και προς τη διάλυση.
Όμως ήταν προφανές ότι η παγκόσμια κρίση δεν ήταν μόνο γενική με την οικονομική έννοια, αλλά εξίσου γενική και στην πολιτική σφαίρα. Η κατάρρευση των κομμουνιστικών καθεστώτων δημιούργησε όχι μόνο μια τεράστια ζώνη πολιτικής αβεβαιότητας, αστάθειας, χάους και εμφυλίου πολέμου, αλλά κατέστρεψε επίσης το διεθνές σύστημα που είχε σταθεροποιήσει τις διεθνείς σχέσεις για σαράντα περίπου χρόνια.
Οι βασικές μονάδες της ίδιας της πολιτικής τα εδαφικά κυρίαρχα και ανεξάρτητα «εθνικά κράτη» συμπεριλαμβανομένων και των πιο παλαιών και σταθερών, άρχισαν να αποδιαρθρώνονται κάτω από τη πίεση των δυνάμεων της υπερεθνικής και διεθνικής οικονομίας και από τις ενδοεθνικές δυνάμεις αποσχιστικών περιοχών και εθνοτικών ομάδων. Ορισμένες από αυτές τις ομάδες απαίτησαν το ξεπερασμένο και μη ρεαλιστικό status μικροσκοπικών κυρίαρχων «εθνών-κρατών».
3.
Πως συγκρίνεται ο κόσμος της δεκαετίας του ‘90 με τον κόσμο του 1914. Υπήρχαν 5 ή 6 δισεκατομμύρια ανθρώπων, πληθυσμός τριπλάσιος σε σύγκριση με αυτόν που υπήρχε στις παραμονές του Α παγκοσμίου πολέμου, κι αυτό παρά το γεγονός ότι κατά τη διάρκεια του σύντομου 20ου αιώνα σκοτώθηκαν περισσότερες ανθρώπινες υπάρξεις, ή αφέθηκαν να πεθάνουν από ανθρώπινες αποφάσεις όσο ποτέ άλλοτε στην ιστορία. Ένας πρόσφατος υπολογισμός ανεβάζει τον αριθμό των θανάτων σε 187 εκατ. Πάνω από το 1/10 του παγκόσμιου πληθυσμού το 1900.

Επίπεδο ζωής

Οι περισσότεροι άνθρωποι ήταν ψηλότεροι και βαρύτεροι από τους γονείς τους, τρέφονταν καλύτερα και ζούσαν περισσότερο, πράγμα που δύσκολα γίνεται πιστευτό αν πάρουμε υπόψη μας τις καταστροφές στις δεκαετίες το 80’ και του 90’ στην Αφρική, τη Λατινική Αμερική και την πρώην ΕΣΣΔ.
Μέχρι τη δεκαετία του ‘80 οι περισσότεροι άνθρωποι ζούσαν καλύτερα από τους γονείς τους, ενώ στις προηγμένες οικονομίες ζούσαν καλύτερα απ’όσο θα περίμεναν ποτέ να ζήσουν ή ακόμα να φανταστούν ότι θα ήταν δυνατόν να ζήσουν. Για ορισμένες δεκαετίες στα μέσα του αιώνα, σαν να φάνηκε ότι είχαν εξευρεθεί τρόποι για τη διανομή ενός τουλάχιστον μέρους από αυτόν το τεράστιο πλούτο και με κάποιο βαθμό δικαιοσύνης στους εργαζόμενους των πλουσιότερων χωρών, αλλά προς τα τέλη του αιώνα η ανισότητα πήρε το πάνω χέρι.
Η ανισότητα έκανε επίσης την εμφάνιση της στις πρώην «σοσιαλιστικές» χώρες, όπου προηγουμένως βασίλευε μια κάποια ισότητα φτώχειας.

Εκπαιδευτικό επίπεδο

Από εκπαιδευτική άποψη η ανθρωπότητα ήταν σε πολύ καλύτερο επίπεδο σε σχέση με το 1914. Για πρώτη φορά στην ιστορία, οι περισσότεροι άνθρωποι θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν ως εγγράμματοι, αν και η σημασία αυτού του επιτεύγματος ήταν πολύ λιγότερο σαφής προς τα τέλη του αιώνα σε σύγκριση με το 1914 δεδομένου του τεράστιου και πιθανότατα αυξανόμενου χάσματος μεταξύ του ελάχιστου επιπέδου που επισήμως γίνεται αποδεκτό ως εγγραματωσύνη από τη μια μεριά, επίπεδο όμως που συχνά μεταπίπτει στην κατηγορία της «λειτουργικής αγραμματοσύνης», και της βαθμίδας ανάγνωσης και γραφής που ακόμα συναντάται σε επίπεδα ελίτ.

Επανάσταση στις Μεταφορές και τις Επικοινωνίες

Στον κόσμο κυριαρχούσε η επαναστατική και διαρκώς εξελισσόμενη τεχνολογία, βασιζόμενη στους θριάμβους της φυσικής επιστήμης. Η πιο δραματική ίσως πρακτική συνέπεια ήταν η επανάσταση στις μεταφορές και τις επικοινωνίες που ουσιαστικά εκμηδένιζε χρόνο και απόσταση. Ήταν ένας κόσμος που μπορούσε να μεταδώσει περισσότερες πληροφορίες και ψυχαγωγία σε σύγκριση με αυτές που ήταν διαθέσιμες στους αυτοκράτορες το 1914, κάθε μέρα κάθε ώρα, σε κάθε νοικοκυριό. Με το άγγιγμα λίγων κουμπιών η τεχνολογία επέτρεψε στους ανθρώπους να συνομιλούν διασχίζοντας ωκεανούς και ηπείρους και κατήργησε τα πολιτισμικά πλεονεκτήματα της πόλης έναντι της υπαίθρου.

Ο φονικός αιώνας

Από την άλλη πλευρά ο σύντομος 20ος αιώνας ήταν ο πιο φονικός αιώνας που έχει καταγράψει η ιστορία τόσο από άποψη κλίμακας όσο και από άποψη συχνότητας και διάρκειας πολέμων που ελάχιστα σταμάτησαν για κάποια στιγμή στη δεκαετία του ‘20 αλλά επίσης για τις άνευ προηγουμένου ανθρώπινες καταστροφές που επέφερε από τους πιο μεγάλους λοιμούς της ιστορίας μέχρι τη συστηματική γενοκτονία.
Σε αντίθεση με τον μακρύ 19ο αιώνα που φάνηκε να είναι μια περίοδος σχεδόν αδιάκοπης υλικής, πνευματικής και ηθικής προόδου με άλλα λόγια βελτίωσης των συνθηκών της πολιτισμένης ζωής, από το 1914 και μετά υπήρξε μια ολοφάνερη οπισθοδρόμηση από τους κανόνες που τότε θεωρούντο φυσιολογικοί στις ανεπτυγμένες φυσιολογικά στις ανεπτυγμένες χώρες, σ’αυτό που οι προγονοί μας του 19ου αιώνα θα αποκαλούσαν επίπεδα βαρβαρότητας.
Ξεχνάμε ότι ο επαναστάτης Φρ. Ενγκελς εξέφρασε τη φρίκη του για την έκρηξη βόμβας στη Βουλή των Κοινοτήτων διότι ως πίστευε ότι ο πόλεμος διεξάγεται εναντίων ενόπλων και όχι εναντίων αμάχων. Ξεχνάμε ότι τα πογκρόμ στην Τσαρική Ρωσία που εξεδίωξαν εκατομμύρια Ρώσων Εβραίων ήταν μικρά σχεδόν αμελητέα σε σύγκριση με τις σημερινές σφαγές.
Στην πορεία του 20ου αιώνα, οι πόλεμοι όλο και περισσότερο διεξήχθησαν και διεξάγονται κατά της οικονομίας και της υποδομής των κρατών και κατά του άμαχου πληθυσμού. (Χιροσίμα).
Η αναβίωση των βασανιστηρίων ή ακόμη και της δολοφονίας σαν φυσιολογικό μέρος των επιχειρήσεων των υπηρεσιών ασφαλείας στα σύγχρονα κράτη.

Σημειώσεις Οικονομικής Ιστορίας 20ου αιώνα.Αποσπάσματα από το 1o μέρος.

Αν σας  άρεσε, μπορείτε να βρείτε τη συνέχεια στον ιστότοπο:
http://www.econ.uoa.gr/UA/content/gr/Article.aspx?office=16&folder=607&article=1103#top
Επόμενα κεφάλαια:
1914-1940 Η περίοδος του μεσοπολέμου. Η κρίση του 1929. Οι προσπάθειες για την υπέρβαση της κρίσης, κρατικός πανεμβατισμός. Η άνοδος του Ναζισμού.
1950-1974 Ο ψυχρός πόλεμος. Ο υπαρκτός σοσιαλισμός. Ο Τρίτος κόσμος: H ανάπτυξη της δεκαετίας του 1960.
1974-1989 Οι δεκαετίες της κρίσης. Το τέλος του σοσιαλισμού. Η ευρωπαϊκή ενοποίηση.
Εικόνες:
Πόντος και Αριστερά.
http://www.athensguide.com/art/graffiti/index.htm
http://themayacles.blogspot.com/